SARTRE VÀ TIẾNG GẦM SƯ TỬ Matthew C. Eshman Nguyễn Trung Kiên dịch (kỳ 2) [Kỳ 1]     Sự lên tiếng của Sartre, được phóng đại bởi sự nổi tiếng của ông, đã gây ra một loạt vụ bê bối. Tháng 11 năm 1946, Sartre trình diễn hai vở kịch, ‘Morts sans sépulture’ [Chết không đất chôn] và ‘La Putain respectueuse’[Con đĩ đáng kính]. Lấy bối cảnh trong thời kỳ Pháp bị chiếm đóng, vở kịch đầu tiên mô tả sự tra tấn các thành viên của lực lượng kháng chiến Pháp và đã khiến Raymond Aron cùng vợ ông giận dữ bỏ ra ngoài bởi tính bạo lực của vở kịch. Vở kịch thứ hai tấn công chủ nghĩa phân biệt chủng tộc ở Hoa Kỳ và dẫn tới sự trỗi dậy của chủ nghĩa bài Hoa Kỳ. Năm 1957, Sartre bị cuốn vào một cuộc tranh cãi khác, trên một chương trình phát thanh được sản xuất bởi các biên tập viên của tạp chí ‘Les Temps Modernes’, trong đó một người bạn của Sartre, Alphonse Bonafé, đã so sánh de Gaulle với Hitler. Sartre đã không đưa ra kết luận, và ông công khai phủ nhận mọi sự so sánh tương tự [giữa hai nhân vật này (ND)]. Tuy nhiên, mọi người đã dành cho Sartre những lời chê bai. Tháng 4 năm 1948, vở kịch của Sartre, ‘Les Mains sales’ [Các bàn tay dơ bẩn], lấy cảm hứng từ vụ ám sát Leon Trotsky, dẫn đến các cuộc tấn công tiếp theo từ ĐCS Pháp, vốn cho rằng vở kịch này cùng với các tiểu thuyết của Sartre là mang tính chống cộng. Mối quan hệ không thoải mái của Sartre với ĐCS Pháp và sự thù địch [của Sartre] với mọi thứ liên quan đến giai cấp tư sản đã góp phần giải thích tại sao ông gia nhập Tập hợp dân chủ cách mạng (RDR) trong năm 1948. Phong trào cánh tả ngắn ngủi này đã chống lại phái cấp tiến của chủ nghĩa xã hội tự do triệt để, đồng thời bác bỏ chủ nghĩa tư bản tự do, chủ nghĩa Stalin của ĐCS Pháp và chủ nghĩa xã hội dân chủ ‘trung dung’. Sau một số thành công ban đầu trong việc thu hút mọi người tham gia RDR, vốn không bao giờ vượt quá 2.000 thành viên sẵn sàng chi trả hội phí, tổ chức này đã bắt đầu suy thoái, chuyển sang hữu khuynh, và bắt đầu nhận được tài trợ từ Chính phủ Hoa Kỳ - thời điểm Sartre rời bỏ tổ chức này. Dưới áp lực dữ dội của cuộc Chiến tranh Lạnh, Sartre cuối cùng cũng hỗ trợ, nhưng không bao giờ tham gia ĐCS Pháp. Mặc dù mối quan hệ phức tạp của Sartre với ĐCS Pháp và Liên Xô không thể được đề cập một cách đầy đủ ở đây, nhưng cần có một vài lời để xua tan những hiểu lầm phổ biến, mà không làm mờ đi những đánh giá sai lầm nghiêm trọng của Sartre. Trong gần như suốt thập niên 1940, các thành viên của ĐCS Pháp (đôi khi chịu áp lực từ Moscow) phê phán mạnh mẽ đối với văn học, kịch và triết học của Sartre, với rất nhiều bài tiểu luận và các tập sách mỏng, phần lớn trong đó là những lời mang tính lăng mạ và tuyên truyền, một thực tế mà các nhà phê bình về Sartre thường bỏ qua vì không thể giải thích được. Những cuộc tấn công này được thúc đẩy mạnh hơn bởi sự ngưỡng mộ ngày càng tăng của giới trẻ Pháp dành cho Sartre, và một phần bởi các tác phẩm của ông, nhưng Sartre đã phản ứng mạnh mẽ với nhiều cuộc tấn công trong tiểu luận ‘Matérialisme et et revolution’ [Chủ nghĩa duy vật và Cách mạng], được xuất bản lần đầu tiên trên tạp chí ‘Les Temps Modernes’ (1946). Sartre không chỉ bác bỏ các vụ tấn công mang tính đảng phái của ĐCS Pháp, chẳng hạn như của Jean Kanapa và Roger Garaudy, mà còn giải quyết những chỉ trích nặng nề nhưng điềm đạm từ Pierre Naville. Tiểu luận này phác họa một sự thay thế chủ nghĩa Mác bằng chủ nghĩa hiện sinh để làm cơ sở cho hành động cách mạng. Mặc dù hơi rối rắm, tiểu luận này là một tác phẩm mang tính chuyển tiếp cho thấy rõ sự chuyển hướng của Sartre sang một biến thể mới của chủ nghĩa Mác không còn chịu ảnh hưởng chủ nghĩa Stalin. Vào thời điểm này, ĐCS Pháp đã chuyển sang tấn công Sartre dữ dội và sử dụng các nhân vật có ảnh hưởng lớn, đầu tiên là một cuộc tấn công của Henri Lefebvre, người đã dành hẳn một cuổn sách để phê phán văn chương và triết học của Sartre, và sau đó là một cuộc tấn bằng một cuốn sách dài của George Lukacs: ‘Existentialisme ou marxisme’ [Chủ nghĩa hiện sinh hay chủ nghĩa Mác] (1948). Với tất cả các cuộc tấn công này, tại sao Sartre lại trở thành người bạn đồng hành với ĐCS Pháp vào năm 1952? Mặc dù Sartre chưa bao giờ chính thức gia nhập ĐCS Pháp, nhưng ông đã trở thành ‘người đồng hành’ trong khoảng bốn năm, từ khoảng năm 1952 đến năm 1956. Tuy nhiên, Sartre đã không dứt khoát phá vỡ lòng trung thành với Liên Xô cho đến năm 1958. Cuối năm 1951, ông chấp nhận lời đề nghị từ lãnh đạo của ĐCS Pháp để tham gia chiến dịch giải phóng Henri Martin, một thủy thủ bị giam cầm trong 5 năm vì phản đối các chiến dịch quân sự của Pháp ở Đông Dương. Năm 1952, khi đang đi nghỉ với Beauvoir ở Italia, Sartre đọc các báo cáo về một cuộc đàn áp của chính phủ đối với các cuộc biểu tình của những người cộng sản chống lại chuyến viếng thăm của một vị tướng Hoa Kỳ, người đang chỉ huy lực lượng quân sự ở Triều Tiên. Các cuộc bạo động nổ ra trên đường phố giữa những người biểu tình và cảnh sát, và đến buổi tối, lãnh đạo ĐCS Pháp Jacques Duclos bị bắt bởi những cáo buộc rõ ràng. Sartre nghi ngờ rằng giới tinh hoa Pháp đang chuẩn bị một cuộc đảo chính. Điều này thúc đẩy Sartre viết một loạt các bài báo, được xuất bản với tựa đề ‘Les Les Communes et la Praix’ [Những người cộng sản và Hòa bình]. Các bài tiểu luận này được đăng trong một vài số của tạp chí ‘Les Temps Modernes’ vào tháng 7, sau đó là tháng 10 và tháng 11 năm 1952 rồi lại tiếp tục được đăng vào năm 1954. Sartre mô tả các sự kiện liên quan đến vụ bắt giữ Duclos và nói rõ rằng ông chỉ đồng ý với ĐCS Pháp đối với một số vấn đề. Sartre đưa ra một số tuyên bố yếu đuối và ngây thơ nhưng tiếp tục đề xuất một lời thỉnh cầu tha thiết để trở lại thời Mặt trận Bình dân. Sartre thấy rõ sự cần thiết phải phục hồi phong trào của người lao động và ông bảo vệ quyền biểu tình và tiến hành bạo lực bởi động cơ chính trị - một loạt các lập luận giúp thấy trước Lời giới thiệu đầy tính kích động của Sartre cho tác phẩm của Fanon, ‘Wretched of the Earth’ [Sự thảm hại của Trái Đất]. Có năm điều cần lưu ý ở đây. Đầu tiên, Sartre đã cùng ký vào một bài tiểu luận do Merleau-Ponty viết nhằm tố cáo các trại lao động cưỡng bức ở Liên Xô, được xuất bản trên tạp chí ‘Les Temps Modernes’ vào tháng 1 năm 1950. Mặc dù đã có một bức thư gửi cho ban biên tập tạp chí, chỉ ra một cách chính xác rằng các trại lao động này đã tồn tại từ thập niên 1930, và lúc đó ‘Les Temps modernes’ không định công bố bức thư trên, nhưng cuối cùng, vào tháng Sáu, Merleau-Ponty đã viết một bức thư phản hồi mang tính phòng thủ và thiếu tính thuyết phục. Sartre cũng đồng ý công bố các tài liệu về các trại lao động cưỡng bức ở Liên Xô [trên tạp chí], nhưng thật không may, các tài liệu này đã được một tờ báo cánh tả đăng trước. Mặc dù người ta có thể nói rằng điều này là quá muộn, nhưng vấn đề ở đây là sự liên hệ của Sartre với ĐCS Pháp và Liên Xô là không đơn giản. Vì vậy, điều thứ hai là, trong khi người ta có thể diễn giải một cách tàn nhẫn rằng Sartre đã liên minh với các thế lực đầy tội lỗi này, nhưng đó là một quyết định thực dụng khi ông liên minh với thế lực ít tội lỗi hơn. Sự ngày càng coi thường giới tinh hoa chính trị Pháp ở Sartre, cùng quan điểm đúng đắn rằng người lao động cuối cùng không bao giờ thoát khỏi sự bóc lột và tha hóa trong các cấu trúc [xã hội] tư bản, kết hợp với việc không có bất kỳ sự thay thế khả thi nào, đã thúc đẩy sự trung thành đầy thực dụng của ông [với Liên Xô]. Về vấn đề này, chúng ta có thể nói thêm, điều thứ ba, rằng Liên Xô đã tích cực tham gia và cung cấp hỗ trợ đáng kể cho các cuộc đấu tranh chống thực dân và giành độc lập [của các dân tộc thuộc địa]. Điểm này trái ngược hoàn toàn với sự tham gia tích cực của Hoa Kỳ trong việc củng cố chế độ thực dân và lật đổ các chính phủ cánh tả được bầu lên một cách dân chủ trên khắp thế giới. Thứ tư, Sartre mắc một số sai lầm lớn và không thể tha thứ được. Ông đã ủy quyền để công bố một số bài báo ủng hộ Stalin một cách mù quáng. Sau khi Sartre trở về từ Liên Xô vào năm 1954, ông đã xuất bản năm bài báo trên tờ ‘Libération’ (không được nhầm lẫn với một tờ báo cùng tên bắt đầu xuất bản vào đầu thập niên 1970 do Sartre chủ trương). Sartre cố tình đưa ra những tuyên bố sai lầm về cuộc sống ở Liên Xô, ví dụ như công dân có toàn quyền tự do chỉ trích chính phủ. Cuối cùng, sự lầm đường lạc lối của Sartre đã góp phần, theo nhiều cách khác nhau, để ông dần mất đi những người bạn: Albert Camus, Raymond Aron và Maurice Merleau-Ponty. Trong năm 1958, Sartre nhanh chóng bị kiệt sức. Giữa một lịch trình đi lại và viết lách dày đặc, đôi khi thâu đêm suốt sáng, Sartre viết tác phẩm ‘Critique de la raison dialectique’ [Phê phán lý trí biện chứng] và viết kịch bản sân khấu lớn về Freud cho John Huston [đạo diễn người Hoa Kỳ (ND)]. Vốn uống rượu nhiều và nghiện thuốc lá nặng, từ thập niên 1940, Sartre đã bắt đầu sử dụng một loại thuốc amphetamine (orthedrine) được kê đơn, và đến thập niên 1950 ông bắt đầu sử dụng một lượng lớn hỗn hợp amphetamine có bán trên thị trường với aspirin (được bán dưới dạng Corydrane). Lối sống của Sartre đã buộc ông phải nhập viện bởi suy kiệt do tăng huyết áp động mạch, vốn trầm trọng thêm bởi việc uống rượu ở Liên Xô trong năm 1954. Sartre phải sống chung với chứng tăng huyết áp và các bệnh về mạch máu trong suốt quãng đời còn lại. Sartre buộc phải sử dụng amphetamine liều cao để giữ cho tĩnh mạch của ông không bị tắc nghẽn do hiện tượng co mạch. Sartre biết điều này và chấp nhận hậu quả, thông qua lời bình luận của mình vào tháng 11 năm 1970: “ngay cả khi [việc sử dụng amphetamine của tôi] sẽ khiến tôi chết vào ngày mai, thì việc sử dụng đó thật đáng giá. Ý tôi là, tôi không bao giờ ngủ quá bốn giờ một ngày trong bốn mươi năm qua. Nếu bạn thêm nó lên, điều đó có nghĩa là tôi đã sống đến chín mươi tuổi [trong trạng thái] có ý thức”. Vì lý do sức khỏe, Sartre từ bỏ amphetamine sau khi hoàn thành tác phẩm ‘Critique de la raison dialectique’, cho đến khi ông khởi động lại dự án lớn để viết tiểu sử Flaubert và bắt đầu sử dụng lại Cordryane. Sartre xuất bản tập đầu tiên của bộ ‘Critique de la raison dialectique’ vào năm 1960, và tập thứ hai còn dang dở được xuất bản sau khi ông qua đời. Một số người cho rằng đây là chuyên luận chính trị quan trọng nhất trong thế kỷ XX, những người khác lại xem nó quá trừu tượng, không có cấu trúc và dễ gây hiểu nhầm. Sartre hướng đến mục đích tổng hợp chủ nghĩa hiện sinh với chủ nghĩa Mác, một dự án lần đầu tiên được đặt ra trong tác phẩm ‘Question de méthode’ [Tìm kiếm một phương pháp], đồng thời xây dựng một luận thuyết về lịch sử. Tác phẩm này đã dịch chuyển hoàn toàn mô hình cách mạng ra khỏi lãnh địa độc quyền của giai cấp công nhân để tạo ra một khuôn khổ bao gồm tất cả những người bị áp bức, đặc biệt là những người dân xứ thuộc địa. Tác phẩm này cũng đặt nền móng cho các nhà triết học tương lai quan tâm đến việc xây dựng một nền chính trị cánh tả mới, dựa trên một bản thể xã hội không nhấn chìm tự do của con người vào các lực lượng tất định, đồng thời, vượt qua sự phân đôi truyền thống giữa chủ nghĩa cá nhân và chính thể luận mang tính thần thoại. Nói tóm lại, nó tái hiện thực hóa chủ nghĩa Mác, một nỗ lực biệt có liên quan đến thời đại toàn cầu của chúng ta ngày nay. Vào tháng 2 năm 1960, Sartre và Beauvoir tới Cuba và Brazil. Họ nhiệt tình ủng hộ cuộc cách mạng, gặp gỡ Fidel Castro và Che Guevara. Sartre viết một bản thảo dài 1.100 trang ủng hộ cuộc cách mạng Cuba. (Sự ủng hộ dành cho Fidel Castro của Sartre cuối cùng cũng tàn lụi khi Sartre chỉ trích sự thiếu khoan dung của Fidel đối với các vấn đề nội bộ [của Cuba (ND)].) Sartre, vốn đang có tiếng tăm lấy lừng, đã phát biểu tại Havana và Saõ Paolo. Những lời nói của ông cùng những bức ảnh của ông với Fidel và Guevara lưu hành trên toàn cầu. Như Andrew Leak nhận xét, tại thời điểm này trong lịch sử, “không có trí thức nào, từ trước đây, từng đạt đến [sự ngưỡng mộ của] cộng đồng rộng rãi như vậy”. Cuối năm đó, vào tháng Năm, Sartre đến thăm Nam Tư và gặp Tito. Sau khi Algeria độc lập vào năm 1962, Sartre chú ý trở lại với Liên Xô, nơi ông đã đến thăm chín lần trong bốn năm, và gặp Khrushchev hai lần. Những chuyến đi đến Liên Xô này được thúc đẩy một phần bởi mối quan hệ tình cảm với hướng dẫn viên và phiên dịch viên Lena Zonina, người mà ông đề tặng trong cuốn tự truyện ‘Les Mots’ [Ngôn từ]. Cuốn sách này, cùng một số cuốn khác, đã chỉ ra sự tập trung lớn của ông đối với nỗi ám ảnh ‘tự-giải cấu trúc’ thông qua việc viết lách. Trong một chuyến đi vào năm 1966, Sartre liên lạc với Alexander Solzhenitsyn và đề nghị gặp gỡ; Solanchitsyn đã từ chối lời đề nghị này. Vào giữa thập niên 1960, Sartre tham gia biểu tình chống chiến tranh Việt Nam. Vào tháng 10 năm 1964, Sartre từ chối giải thưởng Nobel về văn học, nhằm nhấn mạnh đến sự độc lập suốt đời của ông đối với các tổ chức. (Ông đã từ chối lời đề nghị bầu vào Viện Hàn lâm Pháp (1949) và không bao giờ tìm kiếm, đồng thời đã từ chối một lời mời đề nghị tham gia Collège de France.) Năm 1965, Sartre từ chối lời mời thuyết trình tại Đại học Cornell để phản đối chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ. Vào tháng 7 năm 1966, Sartre gia nhập Tòa án quốc tế của Bertrand Russell chống lại các tội ác chiến tranh ở Việt Nam, và vào tháng 11, ông đã được bầu làm chủ tịch điều hành. Trong cùng năm đó, Sartre có một số bài giảng ở Nhật Bản. Vào tháng 5 năm 1968, nước Pháp bị tê liệt bởi một loạt các cuộc biểu tình và phản kháng dân sự lớn nhất trong lịch sử. Vào ngày 6 tháng 5, Sartre ký một tuyên bố ủng hộ các sinh viên nổi loạn. Năm ngày sau, Sartre đưa ra một tuyên bố trên đài phát thanh, nhấn mạnh mong muốn của các sinh viên khác muốn từ bỏ lối sống trưởng giả của cha mẹ họ, và sự không đồng tình [của sinh viên] đối với các cuộc cải cách nửa vời. Sartre khuyến khích các sinh viên đập phá các trường đại học và xuống đường biểu tình. Ngay sau đó, công nhân Pháp biểu tình với quy mô lớn lớn đến mức cuộc sống bình thường đã bị sụp đổ. Giao thông công cộng ngừng hoạt động, ngân hàng đóng cửa, các nhà máy bị chiếm đóng và hàng hóa như xăng, thuốc lá bị thiếu hụt. Vào ngày 20 tháng 5, Sartre có bài phát biểu ngắn trước các thính giả ngồi chật cứng trong hội trường tại Đại học Sorbonne, vốn đang đang bị chiếm đóng bởi các sinh viên. Khi Sartre thừa nhận không hiểu đầy đủ về các quan điểm của sinh viên, ông nhận ra rõ ràng vai trò phản động của ĐCS Pháp trong việc ngăn chặn sự liên kết giữa các sinh viên và công đoàn lao động. Cuối mùa hè đó, Sartre dứt khoát đoạn tuyệt với Liên Xô khi nước này xâm lược Tiệp Khắc. Năm 1969, Sartre gọi ĐCS Pháp là “đảng bảo thủ lớn nhất ở Pháp”. Vào cuối thập niên 1960, Sartre cũng tham gia vào cuộc xung đột giữa Israel và Palestine, mặc dù không đứng về phía nào, trong nỗ lực thúc đẩy một cuộc đối thoại. Sartre luôn ủng hộ quyền của Israel, nhưng ông cũng ngày càng cảm thông với hoàn cảnh của người Palestine. Sartre và Beauvoir tới Ai Cập và Israel vào năm 1967, gặp Nasser và nhận ra rằng mối quan hệ hợp tác giữa Israel và Palestine là không thể. Chỉ vài ngày sau khi trở về Pháp, cuộc ‘Chiến tranh Sáu ngày’ nổ ra. Sau đó, vào năm 1972, Sartre vẫn cố gắng cho một con đường trung gian, khẳng định quyền tồn tại của Israel, đồng thời giải quyết những bất bình của người Palestine. Sartre được trao bằng danh dự của Đại học Jerusalem và tại buổi lễ, ông nói: “Tôi ủng hộ người Palestine cũng nhiều như ủng hộ người Israel, và ngược lại”. Sau khi đoạn tuyệt với cả ĐCS Pháp lẫn Liên Xô vào cuối thập niên 1960, Sartre từ bỏ ý tưởng của mình về trí thức dấn thân hoặc tham gia và thay thế bằng một khái niệm về trí thức cách mạng. Không còn hứng thú với việc viết các tiểu luận chính trị (và không còn có thể viết được nữa), năm 1970, Sartre ủng hộ tổ chức cấp tiến kiểu Maoist, ‘La Gauche prolétarienne’ (Người vô sản cánh hữu) và tờ báo của họ, ‘La Cause du Peuple’. Bị thu hút bởi sức sống trẻ trung và tâm lý cách mạng của họ, Sartre không chấp nhận tất cả các quan điểm của họ, ví dụ như thái độ bài tinh thần phục quốc Do Thái. Sau khi hai thành viên bị bắt, Sartre nhanh chóng tiếp quản tờ báo và ủng hộ hành động tự phát của họ. Tổ chức phiến quân này được chính phủ Pháp coi là nguy hiểm nhất trong thời gian chống lại một cuộc đấu tranh cách mạng rộng lớn của giai cấp công nhân, trải dài từ các công nhân Pháp phản đối việc đóng cửa nhà máy [không cho công nhân vào làm để tạo áp lực khiến công nhân bãi bỏ các cuộc biểu tình (ND)], cho đến Black Panthers ở Hoa Kỳ [một tổ chức chính trị theo khuynh hướng xã hội chủ nghĩa cách mạng, được thành lập bởi các sinh viên theo khuynh hướng Mác-xít (ND)]. Họ ăn cắp thực phẩm từ các cửa hàng tạp hóa cao cấp và phân phát cho người nghèo, và khi giá vé tàu điện ngầm tại Paris tăng lên, họ đã đánh cắp hàng nghìn vé tàu để phân phát cho công nhân. Sartre bị bắt cùng với một số người khác chỉ vì bán các bản sao của truyền đơn ở trên đường phố, nhưng Sartre ngay lập tức được thả ra. Trong thời gian này, Sartre tiếp tục viết cuốn tiểu sử mang tính hiện sinh về Flaubert, ‘Idiot de la famille’ [Kẻ ngốc trong gia đình]. Ban đầu được dự kiến chia thành năm tập, Sartre chỉ hoàn thành ba tập, với hai tập đầu tiên được xuất bản vào tháng 1 năm 1971 và tập thứ ba được xuất bản vào năm sau. Ba tập dày gần 3.000 trang. (Bản dịch tiếng Anh chia hai tập đầu thành hai tập, bao gồm bốn tập đầu.) Các tập này đại diện cho các tác phẩm cuối cùng của Sartre. Sartre bị một cơn đột quỵ nhỏ vào cùng tháng khi tập đầu tiên được xuất bản. Sau đó, vào tháng 3 năm 1973, Sartre bị đột quỵ nghiêm trọng hơn, sau đó là xuất huyết ba lần. Sự xuất huyết khiến ông bị mù trong suốt quãng đời còn lại. Không còn có thể viết, Sartre dành phần còn lại của cuộc đời để hỗ trợ phái hữu, phỏng vấn và hợp tác với (hoặc bị lợi dụng bởi) Benny Lévy (bí danh, Pierre Victor). Ngoài ra, họ còn tạo ra một loạt các cuộc hội thoại được ghi lại và xuất bản dưới cái tên ‘Hope Now’ [Niềm hi vọng ngày nay]. Sức khỏe của Sartre ngày càng kém, nhưng ông vẫn hoạt động tích cực một cách đáng ngạc nhiên cho tới tận cuối thập niên 1970. Một cuộc khảo sát ngắn ở đây sẽ là đủ. Năm 1974, Sartre tới Stuttgart để thăm Andreas Baader, một tù nhân đang và tuyệt thực. Baadar điều hành ‘Phe Hồng quân’ khét tiếng, chống phát xít (RAF), còn được gọi là Baader-Meinhof Gang. RAF đã thực hiện một loạt vụ cướp ngân hàng, đánh bom, bắt cóc và hành quyết. Sartre giải thích với giới truyền thông rằng trong khi ông không đồng ý với chiến thuật của họ, ông lên án các điều kiện mà họ đang bị giam giữ: giam cầm đơn độc và tước đoạt cảm giác là một hình thức tra tấn. Vào tháng 4 năm 1975, Sartre đến thăm Bồ Đào Nha, vốn đang bị cai trị bởi tên phát-xít Estado Novo từ năm 1934 đến năm 1973. Sau đó, Sartre đến thăm cuộc nổi dậy phi bạo lực Revolução dos Cravos (Cuộc cách mạng hoa cẩm chướng) để gặp gỡ các sinh viên, công nhân và nhà văn trong quá trình chuyển đổi sang cuộc sống hậu phát-xít. Vào tháng 5 năm 1976, Sartre đã tham gia cùng 50 người đoạt giải Nobel trong một chiến dịch đòi trả tự do cho Mikhail Stern, một chính trị phạm ở Liên Xô. Năm 1979, Sartre và Lévy tổ chức một hội thảo ở Paris về cuộc xung đột ở Trung Đông, có sự tham dự của các trí thức Ả Rập và Israel. Ở đó, Edward Said gặp Sartre, vốn hiện đang bị mù hoàn toàn và hầu như không thể đi lại, về cơ bản là không còn phản ứng gì. Sartre đã cháy bùng suốt cuộc đời mình. Ông tồn tại mãi mãi. KẾT LUẬN Vào ngày 19 tháng 4, khoảng 50.000 người đã chật kín đường phố để đưa tang Sartre, và biến ông thành một biểu tượng của lịch sử. Mặc dù Sartre rõ ràng đã phạm một số sai lầm, ngay cả khi có thể giải thích được bằng logic bất ổn của những kẻ kém xấu xa hơn, nhưng ông đã luôn chống lại những kẻ bị họ áp bức. Sartre ủng hộ người Do Thái chống lại người Semite, ủng hộ người nghèo chống lại các nhà tư bản, ủng hộ người người da đen chống nạn phân biệt chủng tộc, ủng hộ người dân xứ thuộc địa chống lại các nhà cai trị thực dân, ủng người Algeria chống Pháp, Hungari và Séc chống Liên Xô, Việt Nam và Cuba chống Mỹ, v.v... Các cam kết của Sartre với những nỗ lực này luôn tạo ra mâu thuẫn giữa đạo đức cá nhân và tham vọng chính trị của ông. Ông tự mô tả mình đã trải qua ba giai đoạn đạo đức: chủ nghĩa duy tâm phi thực tế, chủ nghĩa hiện thực vô đạo và chủ nghĩa hiện thực đạo đức. Tuy nhiên, vượt qua cả ba giai đoạn, Sartre bị kẹt trong cái mà ông gọi là “Nghịch lý hiện tại của Đạo đức”. Từng được thấy trước qua tác phẩm ‘Cahiers pour une morale’ [Những ghi chép về đạo đức] và hiện diện trong đạo đức biện chứng ở giai đoạn trưởng thành của Sartre, nghịch lý này tái xuất hiện trong tác phẩm ‘Saint Genet comédien et martyr’ [Thánh Genet, kịch sĩ và thánh tử đạo]: “Đạo đức đối với chúng ta là không thể tránh khỏi và đồng thời là không thể thực hiện được”. Trong suốt cuộc đời mình, Sartre vẫn tin rằng, cho đến khi mọi người trải nghiệm sự tự do tối đa trong giới hạn của sự bình đẳng, không ai có thể sống một cuộc sống với tính xác thực cao độ. Sartre nhận ra rằng chỉ có một hình thái xã hội chủ nghĩa không độc đoán, mang tính tự nguyện mới có thể kiến tạo một thế giới như vậy. Để chắc chắn, tầm nhìn mang tính quy định này về một thế giới mà các nhu thiết yếu của cả nhân loại được thỏa mãn có thể xa vời hơn nhiều so với thập niên 1960. Hãy yên tâm, nếu hôm nay Sartre còn sống, ông sẽ vẫn lập luận rằng, tất cả chúng ta, mỗi người chúng ta, đều phải chịu trách nhiệm về Trump, về Brexit, và về tất cả các bệnh tật chính trị-xã hội khác mà chúng ta hiện đang phải chịu đựng. Thật dễ dàng đổ lỗi cho người khác vì bất cứ lý do gì, một hiện tượng xuất hiện ở cả cánh tả và cánh hữu. Rất khó để tự nhận lấy trách nhiệm của mình, không chỉ đối với các hành động đơn lẻ của mỗi cá nhân, mà còn đối với tất cả thế giới chung của chúng ta. Có thể dễ dàng để che giấu một người đứng đầu trong đống hổ lốn của những đức tin xấu, để tự đánh lạc hướng bản thân khỏi bi kịch đang diễn ra của chính mình. Thật khó khăn để nhìn chằm chằm vào vực thẳm hiện sinh và bắt đầu tự lý thuyết hóa về trách nhiệm tập thể và hành động phối hợp. Liên Xô sụp đổ khoảng chín năm sau cái chết của Sartre và dẫn đến khoảng 15 năm của chủ nghĩa sô-vanh hiếu chiếu đầy ngạo mạn và những dự báo không có thật của phương Tây. Đối với những người theo chủ nghĩa duy tâm chính trị, chủ nghĩa tư bản dân chủ đã chiến thắng, và chúng ta đã đi đến sự kết thúc mang tính giả định của tiến trình tiến hóa tư tưởng. Đối với những người theo chủ nghĩa hiện thực, với tất cả các thế lực thiện ác đang xáo trộn, thời điểm không thể tránh khỏi của sự đơn cực toàn cầu cuối cùng đã đến: Hoa Kỳ có thể “đặt ra một cách bất ngờ các quy tắc của trật tự thế giới”. Đối với những người theo chủ nghĩa tân tự do, quyền bá chủ mới của “Hoa Kỳ” ngày nay sẽ thấm đẫm vào toàn bộ thế giới cùng với chủ nghĩa tư bản thị trường tự do. Bây giờ tất cả chúng ta sẽ tận hưởng điều đang thực sự diễn ra. Chỉ trong vài năm, tất cả những tưởng tượng khiêu khích này đã tự bùng phát trên thực tế: sự kiện 11/9 đã tiết lộ ý tưởng về sự đơn cực là một ảo ảnh nguy hiểm, và cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu 2007-2008 đã phóng đại nhiều thất bại lặp đi lặp lại của chủ nghĩa tân tự do. Những sự kiện này đã ươm mầm cho một nền văn hóa của chủ nghĩa dân tộc cánh hữu vốn đang nổi lên như cỏ dại trên khắp thế giới. Nếu cánh tả từ lâu đã thiếu một tầm nhìn thống nhất về sự liên minh sức mạnh giữa các dân tộc trên Trái Đất, thì tác phẩm ‘Phê phán lý trí biện chứng’ của Sartre có thể đang đang nắm giữ những nền tảng lý thuyết mà sẽ giúp mở hé cánh cửa này. Chúng ta chờ đợi một triết gia không diễn giải quá nhiều về những văn bản vừa xuất sắc vừa khó hiểu của Sartre, nhưng tìm thấy nguồn cảm hứng trong tầm nhìn độc đáo nhưng chưa hoàn thành của ông về chủ nghĩa xã hội vô chính phủ theo khuynh hướng dân chủ, và nhu cầu chia sẻ chung của chúng ta. Có lẽ, khi trở về với tinh thần của Marx, chúng ta nên dành ít thời gian hơn để viết những cuốn sách mô tả những khó khăn hiện tại của chúng ta và tiên lượng cho tương lai ảm đạm. Đã có đủ người đã biết rằng chủ nghĩa tư bản đang sai ở đâu: định mệnh rõ ràng của chúng ta bao gồm một con đường mang tính tự sát khi nhiệt độ toàn cầu đang tăng lên và chúng ta lấp đầy đại dương bằng phế thải nhựa. Đã có đủ người nhận thức đầy đủ về việc chính phủ thông đồng một cách hiệu quả như thế nào với các tập đoàn tư nhân, và làm thế nào các tập đoàn đầu sỏ toàn cầu ngày càng tận hưởng quyền lực không bị kiểm soát bởi các quốc gia tham nhũng. Dành quá nhiều thời gian để viết về những gì sai lầm và những điều tồi tệ sẽ hình thành như thế nào thường liên quan đến nhiều hơn đến đức tin tồi tệ. Chúng ta cần ít ý thức hơn và cần nhiều tư duy chiến thuật hơn. Mệnh lệnh bắt buộc mang tính chiến lược cho thế kỷ XXI sẽ đi tới vấn đề này: làm thế nào để chúng ta có thể phối hợp hành động tập thể và mở rộng nó ra trên bình diện quốc tế? Như Ronald Aronson đã quan sát một chính xác, chúng ta đang mất khả năng tập thể để đối phó với những vấn đề cấp bách nhất vào thời điểm mà những vấn đề xã hội cấp bách nhất chỉ có thể cùng được giải quyết chung. Theo ước tính khiêm tốn của tôi, những trở ngại để hình thành các tổ chức hiệu quả, nhân rộng chúng thành các phong trào xã hội và sau đó điều phối chúng trên bình diện quốc tế không còn là mang tính vật chất. Những trở ngại lớn nhất của chúng ta đối với sự thay đổi xã hội nằm trong giới hạn tập thể của trí tưởng tượng và những lo lắng to lớn về tương lai chung của chúng ta. Việc Sartre bị mù buộc ông phải từ bỏ việc viết lách, nhưng ông đã tự do lựa chọn tham gia. Ít nhất, hiểu biết sâu sắc của ông rằng chúng ta cần phải chuyển hóa từ trí thức dấn thân thành nhà cách mạng, cũng giúp chúng ta sắp đặt lại sự ưu tiên mà nhiều người trong chúng ta có thể kiểm soát: dành nhiều thời gian để viết nhiều hơn về cách thay đổi thế giới, và ít hơn về những gì cần thay đổi hay những gì sẽ xảy ra nếu không thay đổi. Hãy hãnh động đi, hỡi các bạn của tôi. Bất cứ ai tìm kiếm cảm hứng thay đổi để thế giới trở nên tốt đẹp hơn, để làm cho thế giới tự do hơn cho tất cả mọi người, thì cuộc đời và các tác phẩm của Jean-Paul Sartre là vừa đủ./. *(Matthew C. Eshleman giảng dạy triết học tại Đại học North Carolina Wilmington. Ông là chủ tịch đầu tiên của Hội Nghiên cứu Sartre Bắc Mỹ, và đã xuất bản nhiều công trình nghiên cứu về triết học thời kỳ đầu của Sartre. Tên bài do người dịch tạm đặt)* (Nguồn: Eshleman, M.C. (2020). “A Sketch of Sartre’s Life”. In: Eshleman, M.C. & C. L. Mui (2020) (eds). ‘The Sartrean Mind’. New York, NY: Routledge, pp. 8-21)

 SARTRE VÀ TIẾNG GẦM SƯ TỬ Matthew C. Eshman Nguyễn Trung Kiên dịch (kỳ 1/2) Sartre sinh tại Paris vào ngày 21 tháng 6 năm 1905, cha ông qua đời 15 tháng sau đó, mẹ đưa ông về nhà ông bà ngoại tại vùng ngoại ô Paris. Chủ yếu được ông ngoại dạy dỗ cho đến khi lên mười, Sartre tuyên bố ông từng tin rằng mình đã trở nên nổi tiếng từ khi lên chín tuổi - một niềm tin chắc chắn đã cổ vũ ông trong suốt những tháng năm đầu đời. Thật vậy, nỗi khao khát đầy ám ảnh ấy đã thôi thúc ông phải viết, và, như chúng ta đã thấy, đã góp phần hình thành nên các trước tác của ông. Tuổi thơ của Sartre gắn liền với rất nhiều bệnh tật, bao gồm bệnh nhiễm trùng mắt (từ khi lên 3-4 tuổi) vốn sẽ khiến ông gần như bị mù mắt bên phải trong suốt quãng đời còn lại. Năm 1915, Sartre theo học trường Lycée Henri-IV, được coi là một trong những trường dự bị uy tín nhất trong hệ thống trường công lập của Pháp, nơi Sartre gặp Paul Nizan - người bạn thân thiết nhất kể từ đó. Mẹ của Sartre tái hôn vào năm 1917 và gia đình rời Paris đến La Rochelle [thành phố biển miền Tây nước Pháp (ND)], nơi Sartre theo học một trường trung học địa phương có chất lượng thấp hơn đáng kể. Sartre mô tả bốn năm tiếp theo là điều tồi tệ nhất trong cuộc đời ông do mối quan hệ phức tạp với cha dượng (người đã gây áp lực cho ông phải từ bỏ văn chương để học toán và khoa học), cùng với việc ông bị bắt nạt ở trường. Sau này, Sartre diễn giải sự bắt nạt như là một thứ bạo lực giai cấp, không chỉ trong học đường mà còn tràn ra đường phố, với những cuộc đánh nhau giữa những đứa trẻ thuộc gia đình lao động và những đứa trẻ trong gia đình thuộc tầng lớp quý tộc cũ. Trải nghiệm ban đầu về bạo lực rõ ràng đã để lại cho Sartre dấu ấn quan trọng (với sự quan tâm ngày càng tăng của ông đối với hiện tượng bạo loạn từ cuối thập niên 1940 về sau). Vì sợ ảnh hưởng xấu, cha mẹ Sartre đã trở lại Paris, nơi Sartre gặp lại Nizan tại trường Lycée Henri-IV. Sartre vẫn tiếp tục theo học tại Henri-IV cho đến năm 1922, với hai năm cuối cùng tham gia các lớp học (được gọi một cách không chính thức là ‘hypokhâgne’ và ‘khâgne’) được thiết kế để chỉ để dành cho học sinh chuẩn bị cho kỳ thi tuyển sinh đầy mệt mỏi và cực kỳ cạnh tranh để thi vào Trường Sư phạm phố Ulm (ENS). Vào thời điểm đó, ENS là trường uy tín nhất của khối ‘Các trường đại học lớn’ (Grandes Ecoles), là nơi không chỉ đào tạo nhiều trí thức vĩ đại nhất của Pháp mà còn ươm mầm cho giới tinh hoa chính trị trong tương lai. Điều đáng để giải thích ở đây là ban đầu Sartre tìm thấy triết học là một “sự chán chường lớn”, và về sau này, bởi sự phản đối của Beauvoir, Sartre tuyên bố rằng, đối với ông, các hình thức biểu đạt văn chương luôn quan trọng hơn triết học. Sự trở lại chính thức của Sartre với triết học là kết quả của việc giới thiệu về Henri Bergson (trong một lớp học vào năm thứ hai để chuẩn bị cho kỳ thi tuyển sinh vào ENS). Sartre tin rằng nghiên cứu triết học sẽ có lợi cho khát vọng văn chương của ông, và sự giao thoa giữa phân tích triết học và trí tưởng tượng văn học sẽ thẩm thấu vào phần lớn các tác phẩm của Sartre cho đến cuối đời. Một đặc điểm khác trong các tác phẩm Sartre là nó có xu hướng thách thức các quy tắc nghiêm ngặt của văn học. Một mối quan hệ tương hỗ quan trọng giữa các tư tưởng triết học của Sartre, được thể hiện dưới dạng văn chương trong các vở kịch và tiểu thuyết của ông, và các ví dụ cụ thể có thể là các màn trong một vở kịch, vốn sẽ khuyến khích sự phân tích triết học. Một cái gì đó tương tự về mối quan hệ giữa bộ môn tâm lý triết luận của Sartre và mối quan tâm của ông đối với thuật chép tiểu sử, một lần nữa cho mối quan hệ giữa xu hướng lý thuyết hóa chính trị, xã hội học, tâm lý học và lịch sử của Sartre. Năm 1924, Sartre và Nizan cùng đỗ vào ENS, nơi nhiều nhà triết học nổi tiếng của Pháp từng theo học, như Henri Bergson, Jean Hyppolite, Maurice Merleau-Ponty, Louis Althusser, Michel Foucault, Jacques Derrida, và Alan Badiou. Mặc dù chuyên về triết học, nhưng ông đọc rộng về văn học đương đại, phân tâm học, tâm lý học và xã hội học, trong một nỗ lực tự thân để biến ông trở thành người hiểu biết nhất. Tham vọng về nhận thức trong thời kỳ đầu của Sartre đã được kết hợp bởi công việc phi thường mà ông theo đuổi: việc viết lách, theo Sartre, đã trở thành một ‘chứng loạn thần kinh-hiện sinh’, vốn sẽ thúc đẩy tham vọng không ngừng của ông. Sartre mô tả những năm tháng ở ENS là quãng thời gian hạnh phúc nhất trong cuộc đời mình. Ông nổi tiếng trong các bạn đồng môn của mình với một trí tuệ vượt trội và thái độ chống độc tài một cách mạnh mẽ. Là một sinh viên đầy lôi cuốn, một ca sĩ giỏi, một nghệ sĩ dương cầm cừ khôi, và một người hài hước, ông thường biểu diễn những tiểu phẩm hài cho các bạn học xem. Trong khi Sartre tỏ ra ít quan tâm đến các vấn đề chính trị, thì mối quan tâm về chủ nghĩa cộng sản của Nizan, và về chủ nghĩa xã hội của Raymond Aron chắc chắn đã có ảnh hưởng đến ông. Trong thời gian này, cuối thập niên 1920 đến đầu thập niên 1930, Sartre không tham gia các cuộc bỏ phiếu hay các hoạt động hoạt động chính trị, mặc dù về mặt cá nhân, ông ủng hộ phe Cộng hòa trong cuộc nội chiến Tây Ban Nha và hoan nghênh Mặt trận Bình dân ở Pháp. Trong thời kỳ này, Sartre cũng viết ba truyện ngắn có xu hướng tiền-hiện sinh, ‘Une défaite’ [Sự thất bại] (1927), ‘Er the Armenian’ (1928) và ‘La Légende de la vérité’ [Truyền thuyết về sự thật] (1931) – và viết hồi ký mà bây giờ được biết đến với cái tên ‘Carnet Dupuis’ (1932). Sartre đã cố gắng để xuất bản hai truyện đầu tiên được và cảm thấy thất vọng vì chúng bị từ chối. Cuối cùng, ‘La Légende de la vérité’ cũng đã được xuất bản. Năm 1928, Sartre khiến mọi người ngạc nhiên khi ông trượt kỳ thi ‘l’gagrégation’, một kỳ thi mang tính cạnh tranh cao và mang tính đặc thù về chuyên ngành để cho thí sinh có thể dạy học tại trường trung học. Người ta thường cho rằng thất bại của Sartre xuất phát từ những nỗ lực của ông để đưa ra câu trả lời mang tính khác biệt, trong khi khi các vị giám khảo lại mong đợi một sự diễn giải mang tính truyền thống. Vào tháng 7 năm 1929, Sartre gặp Simone de Beauvoir trong khi chuẩn bị thi lại kỳ thi này. Hai người trở thành bạn đồng hành trọn đời (và là vợ chồng trong một thời gian ngắn) mặc dù họ không bao giờ kết hôn. Sartre và Beauvoir cùng vượt qua kỳ thi ‘l’gagrégation’ (chàng đỗ thủ khoa, nàng đỗ á khoa). Chủ đề của kỳ thi năm đó là về sự ngẫu nhiên và tự do. Sau khi tham gia nghĩa vụ quân sự bắt buộc với nhiệm vụ dự báo thời tiết, Sartre xin đi thỉnh giảng tại Nhật Bản để vượt qua nỗi sợ hãi phải trở thành giáo viên tỉnh lẻ. Đề nghị của ông bị từ chối, và số phận của ông dường như đã được định đoạt: Sartre được chỉ định giảng dạy tại một trường trung học ở Le Havre [hải cảng miền Tây Bắc nước Pháp (ND)] (còn Beauvoir đi dạy học tại Marseille, cách đó hơn 900 km). Mặc dù Sartre coi thường Le Havre (sẽ đi vào tiểu thuyết đầu tay của ông với tên Mudville) và không thích dạy học, nhưng nhiều ghi chép đã cho thấy phong cách sư phạm của ông rất độc đáo, đầy thách thức, chuyển tải được nhiều thông tin và truyền được nhiều cảm hứng. Khoảng cách địa lý giữa Sartre và Beauvoir khiến các chuyến thăm Beauvoir của Sartre trở nên khó khăn và góp phần khiến ông bị trầm cảm trong giai đoạn này. Sartre cũng ngày càng ngượng ngùng về ngoại hình của mình. Ông chỉ cao chưa đầy mét sáu, với mái tóc mỏng và đôi mắt hướng ngoại khiến người ta cảm thấy sự bất cân xứng trên khuôn mặt. Sự chán nản của Sartre càng tăng lên khi ông cảm thấy thất bại bởi nhà xuất bản Gallimard từ chối bản thảo đầu tiên, ‘Melancholia’, vốn sẽ trở thành cuốn tiểu thuyết đầu tiên của ông, ‘La Nausée’ [Buồn nôn]. Một yếu tố khác khiến Sartre bị trầm cảm có thể được hình thành từ sự nhạy cảm đầy đau khổ của ông đối với những cuộc ngẫu sinh [sự sinh tồn đầy phi lý, không mục tiêu và không do ai tạo tác (ND)] đầy tàn bạo, cùng với tính phi lý trong sự hiện hữu của con người. Sartre tuyên bố rằng đã ông đã từng trực tiếp trải nghiệm tính ngẫu sinh của thế giới khi còn là một đứa trẻ, nhưng trải nghiệm về tính ngẫu sinh này được kết tinh thông qua mối tình đầu đối với phim ảnh: tính tất yếu mà các bộ phim mô tả trái ngược hoàn toàn với sự hỗn loạn của đời sống bên ngoài rạp chiếu bóng. Cuốn tiểu thuyết đầu tiên của Sartre tập trung nhấn mạnh sự khác biệt này giữa tính tất yếu được thể hiện trong nghệ thuật, trái ngược hoàn toàn với sự ngớ ngẩn và tính ngẫu sinh của thế giới. Sartre bắt đầu phát triển chính thức những tư tưởng của mình về tính ngẫu sinh lần đầu tiên trong một trong các hội thảo của Brunschvicg (năm 1927-1928), trong đó Sartre trình bày một bài nghiên cứu về chủ đề này. Chiến tranh rõ ràng thổi bùng lên ngọn lửa của tính ngẫu sinh, và Sartre đến để tranh luận, chống lại Spinoza, rằng không có gì là tất yếu, và mọi thứ tồn tại (kể cả hư vô) không thể giải thích một cách tường tận tuyệt đối. Thật vậy, ngay cả khi tư tưởng về ‘Thượng đế’ là không mâu thuẫn, và do đó, là không thể tồn tại, như Sartre lập luận trong tác phẩm ‘Tồn tại và Hư vô’, rằng ngay cả một ‘Thượng đế’ đang tồn tại cũng không thể giải thích được sự tồn tại của chính mình, không thể giải thích được tại sao lại việc có một thứ gì đó lại hơn tốt hơn là không có gì. Những tư tưởng tưởng về sự ‘không thể mô tả’ và tính ngẫu sinh đầy tàn bạo này là trọng tâm trong toàn bộ sự nghiệp của Sartre; chúng củng cố ba khái niệm cốt lõi khác, có liên quan chặt chẽ với nhau : tự do cá nhân, trách nhiệm tập thể và khả năng thay đổi mang tính vĩnh cửu của hiện trạng của mỗi con người chúng ta Đến năm 1937, Sartre và Beauvoir bắt đầu có được vị trí giảng dạy tại Paris (chàng tại trường Trung học Pasteur, và nàng tại trường Trung học Molière), họ sống trong các phòng riêng biệt tại cùng một khách sạn ở Quận 14, phía tả ngạn sông Seine. Tương lai Sartre cũng có vẻ hứa hẹn hơn. Năm 1936, cuốn sách đầu tiên của ông, ‘L’Imagination’ [Trí tưởng tượng] được xuất bản, và năm sau, ông công bố một tác phẩm phê phán Husserl, ‘La Transcendance de l’ego’ [Sự siêu nghiệm của Tự ngã]. Tác phẩm trước trình bày một khảo sát học thuật về quan điểm triết học và tâm lý của trí tưởng tượng, và chương cuối cùng đưa ra một cách đọc gần gũi với phương pháp hiện tượng học của Husserl. Tác phẩm sau khẳng định Husserl đã đánh mất các ý nghĩa của phương pháp của chính ông trong việc đặt ra một bản ngã siêu việt vào trung tâm của ý thức. Truyện ngắn của Sartre, ‘Le Mur’ [Bức tường] xuất hiện trong tạp chí phê bình văn học uy tín nhất của Pháp, ‘La Nouvelle Revue française’ (NRF). Ba truyện ngắn khác cũng xuất hiện trong NRF vào năm 1938, và sau đó được in chung trong tuyển tập ‘Le Mur’. Phần lớn các truyện này này khám phá về tâm bệnh học, trong đó có một nhân vật là kẻ mắc chứng rối loạn nhân cách chống đối xã hội thích bạo dâm các cô gái điếm. Những câu chuyện này cũng đặt câu hỏi rằng liệu chứng điên có làm thay đổi ý thức sống hay không, hay kẻ điên là ‘người được chọn’. Mỗi câu chuyện bao gồm ít nhất một nhân vật giả vờ tự giấu mình khỏi những khía cạnh đầy bối rối của cuộc hiện sinh của chính hắn, một chủ đề nổi bật trong phần lớn các tác phẩm văn học của Sartre, và được phân tích chính thức trong tác phẩm ‘Tồn tại và hư vô’ như là một tín ngưỡng tồi tệ. Cũng trong năm 1938, Nhà xuất bản Gallimard đã xuất bản cuốn tiểu thuyết đầu tiên của Sartre, tựa đề đã được đổi từ tựa đề ban đầu của Sartre, ‘Melancholia’, thành tựa đề của Gallimard ‘La Nausée’ [Buồn nôn]. Được coi là một tác phẩm kinh điển của văn học hiện sinh, cuốn tiểu thuyết mô tả những tín ngưỡng tồi tệ ở cấp độ các nhóm xã hội, cụ thể là xã hội tư sản, và cuộc đấu tranh của nhân vật chính của tác phẩm (rõ ràng dựa trên cuộc sống của Sartre) để tạo ra một thế giới phi lý. Năm 1939, Sartre xuất bản tác phẩm ‘Esquisse d'une théorie des émferences’ [Phác thảo cho một lý thuyết về cảm xúc]. Tác phẩm ngắn này bác bỏ một số luận điểm truyền thống liên quan đến cảm xúc – rằng chúng là thụ động và phi lý – và cho rằng cảm xúc cho phép chúng ta biến đổi một cách kỳ diệu các tình huống ngoài tầm kiểm soát của chúng ta, mang lại cho chúng ta một cảm giác đầy ảo tưởng về khả năng kiểm soát của chính mình. Năm 1940, Sartre công bố tác phẩm ‘L’Imaginaire’ [Cái tưởng tượng]. Dựa trên tác phẩm ‘L’Imagination’ trước đó của ông, đây là một chuyên khảo triết học dài đầu tiên về trí tưởng tượng. Nó bác bỏ luận điểm của Decartes rằng trí tưởng tượng mang tính ngẫu nhiên, mà thay vào đó, nó lập luận rằng kinh nghiệm ý thức sẽ không thể hình thành được nếu không có trí tưởng tượng. Nó bác bỏ luận điểm của Hume rằng các hình ảnh chỉ khác biệt về chất với cảm giác, bởi các bản sao yếu ớt của sự ấn tượng về mặt vật lý của vật thể nằm trong đầu chúng ta. Ngược lại, Sartre lập luận rằng trí tưởng tượng về cơ bản khác với nhận thức, và hình ảnh không tồn tại trong tâm trí một người. Cuối cùng, trong phần kết luận, được viết một cách hợp lý sau khi văn bản chính được hoàn thành, Sartre đưa ra một suy luận mang tính siêu nghiệm: điều kiện cần thiết cho khả năng tưởng tượng ra các đối tượng không tồn tại là: trải nghiệm ý thức phải được thoát khỏi quyết định luận nhân quả. Tất cả các tác phẩm triết học đầu đời này đã giúp Sartre chuẩn bị cho kiệt tác của ông: ‘L'Être et le néant’ [Tồn tại và Hư vô]. Đến cuối những năm 1930, Sartre đã trở thành một ngôi sao đang lên trong nền học thuật Paris, và sự hỗn loạn sẽ sớm xảy ra sau sau đó. Đức tuyên chiến với Pháp vào đầu tháng Chín năm 1939. Với cường độ làm việc đầy ấn tượng của Sartre, thật dễ dàng để quên mất sự thật rằng khoảng thời gian giữa lúc Sartre học tại ENS và cuộc Đại chiến Hai là vô cùng hỗn loạn. Những kẻ phát-xít theo Mussolini đã nắm quyền từ thập niên 1920, Hitler lên nắm quyền vào năm 1933. Trước tình trạng thất nghiệp hàng loạt, lạm phát gia tăng và các vụ bê bối tài chính, Mặt trận Bình dân, một liên minh của các nhóm chính trị cánh tả bao gồm Đảng Cộng sản Pháp (PCF), và Phân bộ Pháp của Liên đoàn Công nhân Quốc tế (Section française de l’Internationale ouvrière - SFIO) đã liên minh để chống lại khả năng thực sự của một cuộc đảo chính của phe phát-xít ở Pháp. Tháng 5 năm 1936, Mặt trận Bình dân giành được những thắng lợi to lớn trong cuộc tổng tuyển cử, và chỉ hai tháng sau, cuộc nội chiến Tây Ban Nha bắt đầu. Các nền dân chủ tự do phương Tây, đặc biệt là Anh và Pháp, đứng ngoài và không làm gì để hỗ trợ phe cộng hòa ở Tây Ban Nha, trong khi Hitler cung cấp vũ khí cho phe phát-xít ở Pháp. Một liên minh gồm các công nhân, nhà văn và trí thức từ khắp nơi trên thế giới đã đến Tây Ban Nha để đấu tranh chống lại Franco nhằm bảo vệ nền dân chủ. Khi chiến tranh nổ ra ở châu Âu, Sartre phục vụ như một người dự báo thời tiết ở miền Đông nước Pháp, và cuộc sống trong thời kỳ đầu của cuộc chiến tranh vẫn thanh bình đầy vẻ siêu thực. Sartre tiếp tục soạn cuốn sách ‘L’Age de raison’ [Thời đại của Lý trí] vào mùa Thu năm 1938. Ông giữ những cuốn sổ tay, xuất bản sau đó với tựa đề Les ‘Carnets de la drôle de guerre’, ghi lại những suy nghĩ về cuộc sống hàng ngày (và quá khứ của ông), bao gồm các chủ đề như danh tiếng, vinh quang, cái chết, quan hệ với người khác, tình dục, tình bạn, tài sản, quyền sở hữu và tiền bạc. Về mặt triết học, Sartre đề cập đến các khái niệm cốt lõi sẽ được trình bày trong tác phẩm ‘Tồn tại và Hư vô’: tự do, hư vô, ý thức, lịch sử, đức tin xấu xa và tính xác thực. Ông cũng viết thư hàng ngày cho mẹ, cho Beauvoir và những người bạn khác. Thật đáng kinh ngạc, Sartre đã viết hơn một triệu từ trong khoảng thời gian chín tháng siêu thực này. Chỉ riêng những lá thư gửi cho Beavoir đã tới tận 500 trang [Lettres au Castor], và bản cập nhật cho lần xuất bản các cuốn nhật ký chiến tranh của ông chỉ được hơn 600 trang và chỉ bao gồm 6 trong số 15 cuốn nhật ký gốc. Thời kỳ này kết thúc một đầy bi thảm khi Đức bắt đầu tấn công Pháp vào tháng 5 năm 1940. Ngày 23 tháng 5, Paul Nizan bị giết. Ngày 21 tháng 6 là ngày sinh nhật thứ ba mươi lăm của Sartre, ông bị bắt và bị giam tại một trại tù binh gần Trier. Chín tháng bị giam cầm cấu thành nên một trong những trải nghiệm quan trọng nhất trong cuộc đời Sartre. Trước chiến tranh, Sartre đánh giá cao tư tưởng của Nietzsche về một người trí thức đơn độc, tách biệt khỏi xã hội, và ông chấp nhận chủ nghĩa cá nhân và sự bất tuân, đồng thời vẫn giữ thái độ tương đối thờ ơ với các vấn đề chính trị. Ngược lại, cuộc sống trong tù giúp Sartre nuôi dưỡng tinh thần đoàn kết, vì ông nhận ra rằng tất cả mọi người đều phụ thuộc lẫn nhau về mặt xã hội. Những trải nghiệm này đã hun đúc lương tâm chính trị của Sartre, và vấn đề chính trị trong mối quan hệ với đạo đức trở thành ưu tiên của phần còn lại của của cuộc đời ông. Vào giữa tháng 3 năm 1941, vì những lý do không hoàn toàn rõ ràng, hợp lý cùng các giấy tờ y tế giả mạo, Sartre được phóng thích khỏi trại tù binh. Vào ngày 1 tháng 4, Sartre trở về một Paris đã bị xâm lược hoàn toàn. Cờ Đức Quốc xã bay trên đỉnh các tòa nhà. Các bảng tên đường bằng tiếng Đức được dán trên các đại lộ chính và các tuyên truyền của Đức Quốc xã tràn ngập trên các phương tiện truyền thông và đài phát thanh. Thực phẩm, thuốc lá, than đá và quần áo được phân phối và ngày càng trở nên đắt đỏ. Giờ giới nghiêm được áp dụng. Với sự dấn thân vào chính trị, Sartre ngay lập tức thành lập một nhóm kháng chiến, với thời gian tồn tại ngắn ngủi, phần lớn không hiệu quả, cùng với Merleau-Ponty, Beauvoir và một số người bạn khác từ ENS, có tên là ‘Socialisme et Liberté’ [Chủ nghĩa xã hội và Tự do]. Vào thời kỳ đỉnh cao, nhóm này gồm khoảng 50 thành viên, chia thành các tổ gồm 5 thành viên. Trong thời gian này, Sartre viết một bản tuyên bố gồm 120 điều cho nhóm. Mặc dù không bản sao nào còn tồn tại, nhưng nó đã kết hợp những hiểu biết sâu sắc từ Proudhon và Marx trong một sự pha trộn đầy bốc đồng của một thứ chủ nghĩa xã hội chống chuyên chế, tự nguyện và không tưởng. Nhóm của Sartre đã không thành công trong việc cố gắng thành lập liên lạc với các nhóm kháng chiến khác, bao gồm cả Đảng Cộng sản Pháp, nhưng ĐCS Pháp đã hoặc thực sự sợ hãi, hoặc chỉ đơn giản là bịa ra một câu chuyện về lời mời hợp tác của Sartre cùng sự từ chối lời đề nghị này. Mặc dù chúng ta sẽ không bao giờ biết chắc chắn về sự từ chối ĐCS Pháp đối với của Sartre nhóm có liên quan đến Nizan. Nizan từng là đảng viên của ĐCS Pháp nhưng đã rời khỏi đảng này vào tháng 8 năm 1939, khi Hiệp ước không xâm phạm Stalin-Hitler được ký kết. Các thành viên của ĐCS Pháp khởi động một chiến dịch bôi nhọ chống lại Nizan, và sau chiến tranh, năm 1947, Aron, Sartre và những người khác ký một lá thư công khai kêu gọi lãnh đạo ĐCS Pháp cung cấp bằng chứng chống lại Nizan. Ở đây cần nhấn mạnh rằng Hiệp ước Không xâm phạm đã gây chấn động thế giới; nó làm gia tăng nguy cơ chiến tranh và cho phép Liên Xô tái vũ trang, một điều trớ trêu dẫn đến thất bại cuối cùng của Đức quốc xã. Cụ thể, Hiệp ước này đã khiến các tổ chức cánh tả ở Pháp rơi vào tình trạng hỗn loạn. ĐCS Pháp, vốn đã chiến đấu chống lại chủ nghĩa phát-xít trong Mặt trận Bình dân, vào mùa hè năm 1940, đã kêu gọi các công nhân chào đón những người lính Đức chiếm đóng, kéo dài đến tháng 6 năm 1941. Cũng nên nhắc lại rằng nhiều người theo chủ nghĩa xã hội đã không từ bỏ ngay lập tức chính phủ Vichy: vào tháng 8 năm 1940, khoảng 80% thành viên của Quốc hội đã bỏ phiếu để trao “toàn quyền” cho Petain, ngay cả khi [Quốc hội đang] phải chịu áp lực. Không có quyết định trong thời gian này là dễ dàng. Mặc dù Sartre đã nhận được những lời chỉ trích đáng kể vì sự không tham gia vào cuộc kháng chiến bí mật của Pháp, một số trong đó là kết quả của sự hiểu lầm và Sartre đã thực hiện một số hành động mang lại đáng kể rủi ro cho ông. Trên thực tế, ít nhất một (và có thể một vài) thành viên trong nhóm đã bị bỏ tù. Sartre nhận ra nhóm này không hiệu quả và cảm thấy phải chịu trách nhiệm cá nhân về việc bỏ tù (các) đồng chí. Do đó, Sartre giải tán nhóm vào tháng 10 năm 1941 và dành phần còn lại của việc dạy học và sáng tác. Sartre cũng tham gia vào Comiténational des écrivains (Ủy ban Nhà văn Quốc gia), một phân bộ gồm các trí thức thuộc ĐCS Pháp được thành lập vào cuối năm 1940. [Phân bộ này] bao gồm hầu hết (nhưng không phải toàn bộ) các học giả theo cộng sản, với số một thành viên từng tranh cãi về việc gia nhập của Sartre, và một số phản đối, vào cuối năm 1942 (hoặc tháng 1 năm 1943). Sartre đã viết bài cho ít nhất ba số của tờ tạp chí bí mật ‘Les Lettres Françaises’’ [của phân bộ này]. Đóng góp đầu tiên của ông đã khởi động một cuộc phê phán mạnh mẽ Pierre Drieu La Rochelle – nhà tiểu thuyết và cộng tác viên của tờ tạp chí này, cũng là biên tập viên cho tạp chí ‘La Nouvelle Revue française’ trong thời kỳ Pháp bị chiếm đóng. Bất chấp những chỉ trích về Sartre, ông không bao giờ nói quá và nhấn mạnh một cách rõ ràng đối với vai trò bên lề của mình trong cuộc kháng chiến của Pháp. Ông cũng từ chối Huân chương Bắc Đẩu Bội Tinh, năm 1945, được trao trước Thế chiến thứ Hai, để vinh danh các hành động quân sự dũng cảm, bao gồm các hành động kháng chiến anh hùng trong Thời kỳ Pháp bị chiếm đóng. Trong thời gian còn lại của thời kỳ Pháp bị chiếm đóng, không cần phải ngạc nhiên rằng Sartre đã sáng tác cực kỳ năng suất. Vào tháng 6 năm 1943, vở kịch của Sartre, ‘Les Mouches’ [Con ruồi], dựa trên truyền thuyết Hy Lạp về Orestes và Electra, đã có được diễn trong một thời gian ngắn tại Paris. (Sartre ngây thơ tin rằng ông đã đánh lừa được các nhà kiểm duyệt Đức khi trình bày một vở kịch ủng hộ kháng chiến tại Paris đang bị chiếm đóng. Mặc dù vở kịch bác bỏ sự thụ động và coi trọng trách nhiệm đối với hành động của con người, nhưng không chắc khán giả đã hiểu rằng về bản chất đó là một vở kịch ủng hộ kháng chiến). Sartre cũng hoàn thành kiệt tác của ông, ‘Tồn tại và Hư vô’, xuất bản vào tháng 12, với hơn 700 trang. Ban đầu bị ấn tượng bởi số lượng phát hành cao bất thường của tác phẩm này, nhưng Nhà xuất bản Gallimard đã sớm nhận ra rằng bởi vì tác phẩm này nặng đúng một cân, nên các thủ kho đã mua nó để làm quả cân, do quả cân kim loại của họ đã bị đúc thành đạn dược. Đây là tác phẩm triết học quan trọng nhất của Sartre, đồng thời cũng là tác phẩm khó đọc nhất và khó lĩnh hội nhất của ông. Tác phẩm này này tạo tiền đề cho phần lớn định hướng lý thuyết của Sartre: thế giới có thể thay đổi, chúng ta luôn tự do thay đổi nó, và mỗi chúng ta phải chịu trách nhiệm về thất bại của chính mình trong nỗ lực thay đổi thế giới. Điều này hàm ý thêm là, hầu hết chúng ta, trong hầu như mọi lúc, đều tự che giấu những khía cạnh bất đồng về tự do, trách nhiệm và tính phi lý của chính mình. Sartre đã minh họa một cách sắc nét sự tự che giấu này trong vở kịch nổi tiếng nhất của mình, ‘Huis clos’ [Xử kín], được công diễn vào tháng 5 năm 1944. Vở kịch này có một câu nổi tiếng và dễ gây hiểu lầm: “Địa ngục chính là người khác”. Không giống như những cách giải thích phổ biến về địa ngục vốn tồn tại mãi mãi trong Kitô giáo, ta luôn có khả năng tự do lựa chọn việc rời khỏi địa ngục mà ta tự áp đặt cho chính ta: cánh cửa thoát khỏi địa ngục luôn luôn mở. Sau chiến tranh, Sartre tiếp tục viết cho tạp chí ‘Les Lettres Françaises’, và bài tiểu luận nổi tiếng của ông, ‘La République du Silence’ [Nền cộng hòa của sự im lặng] (về cuộc sống trong thời kỳ Paris bị chiếm đóng, và tinh thần kháng chiến) đã được xuất bản trong số đầu tiên vào tháng 9 năm 1944. Số tạp chí này có tiêu đề cùng tên với bài tiểu luận của Sartre, và nó bắt đầu bằng một lời nói đầu sai lệch, không phải do Sartre viết, nhưng lại giới thiệu Sartre là “người gan dạ và hoạt động bí mật”. Tuyên bố sai lệch này khiến Sartre dễ bị chỉ trích bởi ông không tham gia hoạt động đặc biệt nào, và như ta đã thấy ở trên, ông không bao giờ tuyên bố như vậy. Đầu năm 1945, các tờ báo ‘Combat’ và ‘Le Figaro’ cử Sartre đến Hoa Kỳ (chuyến đi đầu tiên của ông bên ngoài châu Âu) trong khoảng bốn tháng, bắt đầu từ tháng Một. Sartre viết 32 tiểu luận về các chủ đề khác nhau, từ Hollywood, thành phố New York, nhạc jazz và các khía cạnh khác nhau của văn hóa và chính trị Hoa Kỳ. Vào mùa thu năm 1945, Sartre xuất bản các tác phẩm ‘L'âge de raison’ [Thời của lý trí] và ‘Le sursis’ [Sự hối hận] - hai phần đầu tiên của một bộ sách bốn tập ‘Les routes de la liberté"’ [Các con đường tới tự do], với tập thứ tư, ‘La dernière chance’ [Cơ hội cuối cùng], vốn còn đang dang dở, được xuất bản sau khi ông qua đời và vừa được dịch [sang tiếng Anh] mới đây. Trở thành mục tiêu tấn công đáng kể từ phái tả, truyền thông chính thống và những người đấu tranh cho quyền của Công giáo, vào ngày 29 tháng 10, Sartre công khai bảo vệ quan điểm của mình trong một bài giảng nổi tiếng dành cho công chúng: ‘Existentialisme est un humanisme’ [Chủ nghĩa hiện sinh là một chủ nghĩa nhân bản]. Bài giảng này đã được quảng cáo trên một số tờ báo lớn, và khán phòng [nơi Sartre giảng bài] đã chật kín người. Bài giảng được tiến hành trong phòng đứng [không có ghế ngồi (ND)] nên buổi vấn đáp với thính giả phải diễn ra vào ngày hôm sau. Được người viết tốc ký ghi lại và xuất bản vào năm 1946, bài tiểu luận này dễ dàng trở thành tác phẩm được đọc nhiều nhất trong các tác phẩm của Sartre. Đây cũng là tác phẩm mà Sartre hối hận vì đã xuất bản nó. Bài tiểu luận trình bày một sự bảo vệ chống lại bốn chỉ trích chung đối với triết học và văn học của Sartre. Quan trọng hơn, nó đưa ra một sự giới thiệu đầy khiêu khích cho cái mà chúng ta có thể gọi là chủ nghĩa hiện sinh triết học dành cho đại chúng, chỉ ra một trạng thái tự do mong manh vốn làm nền tảng cho mọi giá trị, và giải thích tính xác thực đòi hỏi chúng ta phải khẳng định sự tự do của Tha-Nhân như thế nào. Mặc dù gần giống với tác phẩm ‘Tồn tại và Hư vô’, nhưng dù sao thì bài giảng này cũng mơ hồ, không rõ ràng và sử dụng phép tu từ có chủ ý. Không giống như thời kỳ trước chiến tranh, khi mà Sartre mới chỉ được hưởng một số sự thừa nhận ban đầu trong trong giới văn học Paris, đến cuối năm 1945, tin tức về Sartre tràn ngập trên trang nhất của báo chí. Trở nên nổi tiếng, sự thành công trong văn học của Sartre đã giúp ông độc lập về tài chính, cho phép ông từ bỏ công việc giảng dạy để ngồi viết toàn thời gian. Sự tự do mới này từ các tổ chức học thuật phân biệt Sartre với nhiều người tiền nhiệm của ông, vốn cũng nổi tiếng trong công chúng, ví dụ như Bergson, người gắn liền với môi trường hàn lâm và những ràng buộc mang tính thể chế khác nhau của nó. Sau khi trở về từ Hoa Kỳ vào mùa Xuân năm 1945, Sartre, cùng với Raymond Aron, Simone de Beauvoir, Michel Leiris, Maurice Merleau-Ponty, Albert Ollivier và Jean Paulhan, ra mắt tạp chí ‘Les Temps modernes’ [Thời hiện đại]. Ban đầu được xuất bản bởi Gallimard, tờ nguyệt san của nhóm trí thức cánh tả này đã đi qua vài nhà xuất bản. Tờ tạp chí này mới chỉ dừng phát hành gần đây. Lời giới thiệu của Sartre cho số đầu đã cổ vũ cho nền văn học dấn thân và tấn công vào nền nghệ thuật vị nghệ thuật; nó cũng tấn công mạnh mẽ các nhà văn tư sản như là những kẻ có “lương tâm xấu xa”. Bài tiểu luận này cùng với vị trí tổng biên tập của Sartre tại tờ ‘Les Temps modernes’ đã hoàn toàn biến Sartre trở thành một trí thức vị đại chúng. Cùng với bài giảng cho đại chúng được thảo luận ở trên, tác phẩm ‘Réflexions sur la question juive’ [Những suy nghĩ về vấn đề Do Thái] của Sartre, lần đầu tiên được xuất bản trên một tờ báo nhỏ vào năm 1946 và hầu như không được chú ý cho đến khi được nhà xất bản Gallimard tái bản vào năm 1954, đánh dấu những gì chúng ta có thể gọi là thời kỳ đạo đức duy tâm của Sartre. Thời kỳ này kéo dài đến năm 1948 khi Sartre từ bỏ những nỗ lực của mình để đưa ra lý thuyết đạo đức mà ông đã hứa sẽ viết ở phần cuối tác phẩm ‘Tồn tại và Hư vô’, và xuất bản sau khi tác giả qua đời với tựa đề ‘Cahiers pour une morale’ [Những ghi chép về vấn đề đạo đức]. Trong ba năm này, Sartre cũng thuyết trình tại UNESCO, vào ngày 1 tháng 11 năm 1946, về trách nhiệm của các nhà văn trong việc giải quyết các mối đe dọa lớn nhất đối với nhân loại, mà đối với Sartre, vào thời điểm đó, bao gồm khả năng xảy ra một cuộc chiến tranh thế giới khác. Tác phẩm ‘Qu’est-ce que la littérature?’ [Văn chương là gì?] của Sartre mở rộng chủ đề này và khuyến khích các trí thức viết ra các tác phẩm bàn về công bằng xã hội, tìm kiếm con đường văn chương mới để tránh sự giả tạo. Năm 1947, Sartre được mời viết lời tựa cho tác phẩm ‘Anthologie de la nouvelle poésie nègre et malgache de langue française’ [Hợp tuyển thơ tiếng Pháp của người da đen và người bản địa Madagascar] của Léopold Senghor. Sartre viết rằng đây là tác phẩm tuyệt vời về ‘nữ thần Orphée da đen’, với hàm ý rằng thơ của người da đen mang tính lật đổ và cách mạng. Bài tiểu luận này đánh dấu cuộc đấu tranh suốt đời của Sartre chống lại chủ nghĩa phân biệt chủng tộc, và định vị Sartre trong các trí thức chống chủ nghĩa thực dân. (còn tiếp) *(Matthew C. Eshleman giảng dạy triết học tại Đại học North Carolina Wilmington. Ông là chủ tịch đầu tiên của Hội Nghiên cứu Sartre Bắc Mỹ, và đã xuất bản nhiều công trình nghiên cứu về triết học thời kỳ đầu của Sartre. Tên bài do người dịch tạm đặt)* (Nguồn: Eshleman, M.C. (2020). “A Sketch of Sartre’s Life”. In: Eshleman, M.C. & C. L. Mui (2020) (eds). ‘The Sartrean Mind’. New York, NY: Routledge, pp. 8-21)

HUYỀN THOẠI VỀ HENRY KISSINGER So với những người ủng hộ Henry Kissinger, những người chỉ trích ông, và với những gì mà chính bản thân ông tin tưởng, thì vị trí Bộ trưởng Ngoại giao dưới thời Nixon của Kissinger ít được chú ý hơn nhiều so với chính con người ông. Thomas Meaney, The New Yorker, 11/5/2020 Nguyễn Trung Kiên lược dịch     Năm 1952, ở tuổi hai mươi tám, Henry Kissinger đã thực hiện điều mà một sinh viên sắp tốt nghiệp năng nổ sẽ làm khi họ chuẩn bị cho tương lai học thuật của mình: ông bắt đầu xuất bản một tờ tạp chí. Ông chọn một cái tên rất hoành tráng, ‘Confluence’ [Hợp lưu], và tranh thủ những cộng tác viên lừng lẫy: Hannah Arendt, Raymond Aron, Lillian Smith, Arthur Schlesinger, Jr., Reinhold Niebuhr. James Smilelin, một chuyên viên xuất bản, người ủng hộ tạp chí, đã mô tả chàng Kissinger trẻ tuổi là “một người hoàn toàn chân thành (kiểu người Đức cực kỳ nghiêm túc), người đang cố gắng hết sức để thực hiện một công việc lý tưởng”. Giống như sản phẩm đầu tiên khác của ông, Hội thảo quốc tế Harvard - một hội thảo hè quy tụ những người tham gia từ khắp nơi trên thế giới mà qua đó Kissinger đã tình nguyện theo dõi những người tham dự giúp cho FBI - tờ tạp chí này đã mở các kênh để ông tiếp cận không chỉ với các nhà hoạch định chính sách ở Washington, mà còn với các nhà tư tưởng Do Thái gốc Đức thế hệ trước, với kinh nghiệm chính trị đã được hình thành vào đầu thập niên 1930, khi nền Cộng hòa Weimar bị thay thế bởi chế độ Đức Quốc xã. Đối với những người theo chủ nghĩa tự do trong thời Chiến tranh Lạnh, vốn từng chứng kiến sự khuấy động của chủ nghĩa phát-xít đối với mọi thứ, từ chủ nghĩa McCarthy đến sự phát triển của văn hóa đại chúng, nền cộng hòa Weimar là một câu chuyện mang tính cảnh báo, về việc trao một quyền lực nhất định cho những người sống sót. Kissinger đã bén rễ từ giới trí thức Weimar, nhưng ông không bị ấn tượng đối với triển vọng gây ảnh hưởng của họ. Mặc dù sau đó, ông đã gợi lên ký ức về chủ nghĩa phát-xít để biện minh cho tất cả các bên, trong cuộc chơi quyền lực, nhưng trong giai đoạn này, ông đã tạo dựng danh tiếng như một người không khuất phục quy tắc “nước Mỹ trên hết”. Ông đã khiến những người đang tị nạn chính trị tại Hoa Kỳ phải kinh sợ bằng cách cho đăng trên tờ tạp chí ‘Confluence’ một bài báo của Ernst von Salomon, một nhân vật cực hữu, người đã thuê một lái xe để giúp những kẻ đã ám sát Bộ trưởng Ngoại giao Cộng hòa Weimar có thể chạy trốn. “Bây giờ tôi đã tham gia cùng bạn với tư cách một ác quỷ mặc áo choàng đỏ trong bộ môn nghiên cứu về ma quỷ”, sau này Kissinger nói với một người bạn mình, đùa rằng việc đăng bài báo đó thể hiện “sự đồng cảm với chế độ toàn trị, thậm chí là với Đức quốc xã, ở trong tôi”. Trong hơn sáu mươi năm, cái tên Henry Kissinger đã trở nên đồng nghĩa với học thuyết về chính sách đối ngoại được gọi là “chủ nghĩa hiện thực”. Trong thời gian làm cố vấn an ninh quốc gia và Bộ trưởng Ngoại giao cho Tổng thống Richard Nixon, việc ông sẵn sàng nói thẳng thắn đối với việc theo đuổi quyền lực của Hoa Kỳ trong một thế giới hỗn loạn đã mang lại cho ông cả danh tiếng lẫn tai tiếng. Sau đó, một vụ kiện chống lại ông được dựng lên, và được củng cố bởi một loạt các tài liệu được giải mật ghi lại các hành động của ông trên toàn cầu. Seymour Hersh, trong cuốn “The Price of Power” [Cái giá của quyền lực] (1983), mô tả Kissinger như một kẻ bị bệnh hoang tưởng có một không hai; Christopher Hitchens, qua tác phẩm “The Trial of Henry Kissinger” [Phiên tòa xét xử Henry Kissinger] (2001), đã phong cách hóa cuộc tấn công bằng cuốn sách của mình như là một bản cáo trạng để đòi truy tố Kissinger như một tội phạm chiến tranh. Nhưng Kissinger, vốn sắp đến sinh nhật thứ chín mươi bảy, giờ không còn bị lan truyền tình cảm căm ghét như vậy nữa. Khi các nhà phê bình trước đây len lỏi vào trung tâm chính trị và vươn lên nắm quyền lực, thì niềm đam mê của họ đối với việc tấn công Kissinger đã nguội lạnh. Hillary Clinton, với tư cách là một sinh viên luật tại Đại học Yale, từng lên tiếng phản đối vụ đánh bom Campuchia của Kissinger, đã mô tả “những quan sát sắc sảo” mà ông đã chia sẻ với bà khi bà là Bộ trưởng Ngoại giao, được viết trong một bài phê bình dạt dào tình cảm cho cuốn sách gần đây nhất của ông, rằng “Kissinger là một người bạn”. Trong một trong những cuộc tranh luận trong mùa bầu cử Tổng thống năm 2008, John McCain và Barack Obama từng trích dẫn Kissinger như là sự ủng hộ cho việc lựa chọn vị thế (mang tính đối nghịch) của họ đối với Iran. Samantha Power, nhà phê bình nổi tiếng nhất về sự thất bại của Hoa Kỳ trong việc ngăn chặn nạn diệt chủng, đã nhận giải thưởng Henry A. Kissinger do chính ông trao tặng. Kissinger đã trở thành mảnh đất màu mỡ cho các nhà sử học và nhà xuất bản. Có những nghiên cứu phân tâm học kể về những người bạn gái của ông, những bản tóm tắt các câu trích dẫn của ông, và những cuốn sách hướng dẫn kinh doanh về nghệ thuật đàm phán của ông. Hai trong số những đánh giá quan trọng nhất gần đây đã xuất hiện vào năm 2015: tập đầu tiên của tiểu sử được chính Kissinger ủy quyền của Niall Ferguson, đã đánh giá Kissinger một cách thông cảm từ quan điểm của phái hữu, và tác phẩm “Kissinger’s Shadow” [Cái bóng của Kissinger] của Greg Grandin, đã đánh giá ông từ quan điểm của phái tả. Từ những quan điểm đối lập, họ đã hội tụ trong việc đặt câu hỏi về sự phong phú của chủ nghĩa hiện thực của Kissinger. Trong tác phẩm của Ferguson, Kissinger là một người theo chủ nghĩa lý tưởng trẻ tuổi, theo đuổi mọi chính sách đối ngoại thời hậu chiến và liên tục gắn bó với các ứng cử viên Tổng thống đầy rẫy sai lầm, cho đến khi cuối cùng ông gặp may mắn với Nixon. Tác phẩm Grandin, mặc dù nói theo ngôn ngữ của những người theo chủ nghĩa hiện thực, - “đáng tin cậy”, “mang tính liên kết”, “cân bằng quyền lực” – có một cái nhìn về hiện thực đầy phóng túng như thể tác giả là người theo chủ nghĩa tương đối đầy cấp tiến. * Heinz Kissinger sinh năm 1923 tại Fürth, một thành phố ở Bavaria. Gia đình ông chạy trốn đến New York ngay trước khi cuộc thảm sát Kristallnacht nhằm vào người Do Thái của Hitler, rồi định cư ở Washington Heights, một khu phố mà đôi khi được gọi là Quốc xã đệ Tứ bởi có rất nhiều người Đức nhập cư. Họ nói tiếng Anh ở nhà, và Heinz biến âm thành Henry. Khi còn trẻ, ông thể hiện một vài phẩm chất đáng chú ý, ngoài nhiệt huyết với chiến thuật bóng đá phòng thủ của Ý, và chút mánh khóe để tư vấn cho bạn bè đối với sự say mê lập chiến công của của họ. Khi còn là một thiếu niên, trước khi đi học, ông làm việc trong một nhà máy sản xuất bàn chải cạo râu, và khao khát trở thành một kế toán viên. Năm 1942, Kissinger nhập ngũ vào quân đội Hoa Kỳ. Tại Camp Claiborne, Louisiana, anh kết bạn với Fritz Kraemer, một người Mỹ gốc Đức mười lăm tuổi, người mà Kissinger sẽ gọi là “người có ảnh hưởng lớn nhất trong những năm tháng định hình của tôi”. Một người lính cứu hỏa mê Nietzsche đến mức tự nhại lại triết gia - ông đeo kính một mắt, che một bên mắt tinh của mình, để khiến mắt có thị lực yếu hơn phải làm việc nhiều hơn - Kraemer tuyên bố ông đã trải qua những năm cuối cùng của nền cộng hòa Weimar, chiến đấu với cả những người Cộng sản và Đức Quốc xã Áo nâu - nhóm bán vũ trang, hạt nhân đầu tiên của Đức Quốc xã, ở trên đường phố. Ông có bằng tiến sĩ về khoa học chính trị và luật pháp quốc tế, và theo đuổi sự nghiệp đầy triển vọng tại Hội Quốc Liên trước khi trốn sang Hoa Kỳ vào năm 1939. Ông cảnh báo Kissinger không được cạnh tranh với các trí thức “khéo léo” cùng với những toan tính lạnh lùng về lợi ích-chi phí của họ. Tin rằng Kissinger là người “say mê sự hài hòa của lịch sử”, ông nói với bạn, “Chỉ khi nào không ‘toan tính’, bạn mới thực sự có tự do, điều khiến bạn khác biệt với những kẻ tầm thường”. Đối với tất cả các cuộc tranh luận về đặc tính Đức của Kissinger, trải nghiệm không thể phai nhòa trong thời tuổi trẻ của ông là khi đang phục vụ trong Sư đoàn bộ binh 84, khi nó đang càn quét khắp châu Âu. “Anh ấy là người mang đặc tính Mỹ nhiều hơn bất cứ người Mỹ nào tôi từng gặp”, một bạn đồng ngũ của ông nhớ lại. Sự chiến thắng của Hoa Kỳ trên chiến trường châu Âu, với các cơ hội để nhanh chóng đảm nhận các vị trí quyền lực, đã khiến ông trở nên hồi hộp. Năm 1945, Kissinger tham gia giải phóng trại tập trung Ahlem, ở ngoại ô Hanover và được tặng Huy hiệu Bronze Star của quân đội Hoa Kỳ để ghi nhận vai trò của ông trong việc hạ gục một đội bộ binh của lực lượng Gestapo. Năm 1947, Kissinger theo học tại Đại học Harvard nhờ Đạo luật G.I., đạo luật quy định các ưu đãi dành cho cựu binh Hoa Kỳ trong Thế chiến II, với dự định nghiên cứu khoa học chính trị và văn học Anh. Ông tìm thấy một người cố vấn thứ hai, William Yandell Elliott, một giáo sư lịch sử có nhiều mối quan hệ rộng, thành viên nhóm tinh hoa ‘Wasp’ – những người đang cố vấn cho nhiều đời Tổng thống Hoa Kỳ về các vấn đề quốc tế. Kissinger trẻ tuổi ít quan tâm tới các nhân vật tiêu biểu của ‘chính trị-dựa trên-thực tiễn’ [Realpolitik], như Clausewitz và Bismarck, mà quan tâm nhiều hơn tới “các nhà triết học về lịch sử” như Kant và các nhà phân tích về sự tan rã của nền văn minh như Arnold Toynbee và Oswald Spengler. Từ những nhà tư tưởng này, Kissinger đã đưa ra quan điểm của riêng mình về cách lịch sử vận động. Đó không phải là một câu chuyện về sự tiến bộ của tự do, hay ý thức giai cấp, hay về chu kỳ sinh ra-trưởng thành-và suy tàn; đúng hơn, đó là “một loạt các sự cố vô nghĩa”, đã được hình thành một cách thoáng qua trong ý chí của con người. Khi còn là một lính bộ binh trẻ, Kissinger đã học được rằng những người chiến thắng đã rà soát lại lịch sử để mạ vàng lên chiến thắng của họ, trong khi những kẻ bại trận tìm kiếm nguyên nhân lịch sử cho sự thất bại của mình. Cả Ferguson và Grandin đều nắm bắt được một câu trong luận văn tốt nghiệp đại học của Kissinger, có tựa đề là “Ý nghĩa của lịch sử”: “Không thể hòa hợp được tự do và tất yếu nếu không có một trải nghiệm hướng nội”. Một thế giới quan mang tính chủ quan sâu sắc như vậy ở Kissinger có vẻ đáng ngạc nhiên, nhưng chủ nghĩa hiện sinh của Pháp đã tới Harvard, và bản luận văn này đã trích dẫn Jean-Paul Sartre. Cả Sartre và Kissinger đều tin rằng đạo đức được quyết định bằng hành động. Nhưng đối với Sartre, hành động tạo ra khả năng hình thành nên trách nhiệm cá nhân và tập thể, trong khi đối với Kissinger, sự bất định về đạo đức là điều kiện cho tự do của con người. * Năm 1951, trong khi theo đuổi các nghiên cứu của chương trình tiến sĩ, Kissinger làm cố vấn cho Văn phòng Nghiên cứu Hoạt động của Quân đội, nơi ông làm quen với xu hướng chiến tranh tâm lý của Bộ Quốc phòng. Đối với đồng nghiệp của Kissinger tại Harvard, vốn thường điều chỉnh lý lịch nghiên cứu của họ theo nhu cầu của an ninh của nhà nước Hoa Kỳ, thì luận án tiến sĩ của ông về Hội nghị Vienna - hội nghị năm 1814 để phân chia lại châu Âu sau chiến tranh Napoleon,  và hậu quả của nó dường như là một thứ đồ cổ kỳ quái. Nhưng luận án được xuất bản của ông đã nhắc đến vũ khí nhiệt hạch ngay trong câu đầu tiên, và chỉ ra cho độc giả trong chính quyền ở Washington một sự tương đồng lịch sử không thể nhầm lẫn: các nỗ lực của Đế quốc Anh và Áo nhằm ngăn chặn nước Pháp của Napoléon là những bài học để Hoa Kỳ đối phó với Liên Xô. Kissinger đôi khi được gọi là Metternich của Hoa Kỳ, ám chỉ đến chính khách người Áo, người đã tạo lập nền hòa bình sau thời Napoleon. Nhưng ở đây, cân nhắc đến sự nghiệp của những chính khác mà ông nhắc đến, ông đã nhấn mạnh những hạn chế của mô hình Metternich: "Cái thiếu sót ở Metternich là một thuộc tính mà sẽ cho phép tinh thần vượt qua bế tắc ở rất nhiều cuộc khủng hoảng của lịch sử: khả năng trầm tư mặc tưởng trước vực thẳm, không phải với sự tách rời đối với tinh thần của một nhà khoa học, mà như một thách thức để vượt qua, hoặc bị diệt vong, trong tiến trình lịch sử… Đối với những người đã trở thành huyền thoại, thì việc họ trở thành huyền thoại không phải bởi những gì họ biết, thậm chí không phải bởi những gì họ đạt được, mà bởi những nhiệm vụ họ tự đặt ra cho mình". Kissinger đang lướt qua các nhà khoa học xã hội xuất sắc xung quanh mình, những người nghĩ rằng cuộc đối đầu đầy chết chóc trong Chiến tranh Lạnh có thể được giải quyết bằng các mô hình thực nghiệm và mô hình hành vi, thay vì sự huyên hoang mang tính hiện sinh. Năm 1954, Harvard đã không nhận Kissinger làm giáo sư như ông đang hy vọng, nhưng vị trưởng khoa, McGeorge Bundy, cố vấn an ninh quốc gia dưới thời Kenney và Johnson, đã đề nghị ông tham gia Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, nơi Kissinger bắt đầu quản lý một nhóm nghiên cứu về vũ khí hạt nhân. Ở Washington thời Eisenhower, vũ khí hạt nhân mới có thể làm nên sự nghiệp của nhà nghiên cứu. Năm 1957, Kissinger xuất bản cuốn sách đã giúp ông trở thành một nhân vật của công chúng, “Nuclear Weapons and Foreign Policy” [Vũ khí hạt nhân và Chính sách đối ngoại]. Nó lập luận rằng chính quyền Eisenhower cần phải tự chế tạo vũ khí hạt nhân chiến thuật để sử dụng trong các cuộc chiến thông thường. Chỉ dự trữ vũ khí hạt nhân cho các kịch bản ngày tận thế mà không tự chế tạo sẽ khiến Hoa Kỳ không thể đáp trả quyết liệt đối với các cuộc xâm lược sẽ ngày càng gia tăng của Liên Xô. Kissinger tưởng luận án của mình mang tính khiêu khích, như ông không thể biết rằng vị Tham mưu trưởng liên quân đã nói với Tổng thống Eisenhower nhiều điều tương tự như vậy trong nhiều năm qua. Vào cuối thập niên 1950, Kissinger không cần phải lựa chọn để trở thành một học giả hay một trí thức vị công chúng, một quan chức hay một chính trị gia. Mỗi không gian hoạt động của ông đều nâng cao giá trị của ông trong những không gian kia. Ông là một nhà tư vấn để tìm kiếm các ứng cử viên Tổng thống; với giả định rằng việc tham gia cùng giới trí thức quý tộc Hoa Kỳ trong nhóm ‘Wasp’ là con đường tối ưu nhất để giành quyền lực, ông đã dành nhiều năm dạy kèm cho Nelson Rockefeller, con trai tỷ phú John D. Rockefeller (Phó Tổng thống dưới thời Ford) về chính sách đối ngoại. Năm 1961, Bundy, người đã trở thành cố vấn an ninh quốc gia của Tổng thống John F. Kennedy, đã thuê Kissinger làm cố vấn. Kissinger cuối cùng cũng được giảng dạy tại Harvard. Các giáo sư tại Harvard phản đối rằng cuốn sách về vũ khí hạt nhân của ông là vô đạo đức, nhưng Bundy đứng ra dàn xếp, và thuyết phục Quỹ Ford tài trợ cho sự nghiệp giảng dạy của Kissinger. * Kissinger khó có thể nằm trong số các nhà tư tưởng chính sách đối ngoại thời bấy giờ. Liệu ông có thuộc về những chiến lược gia tài giỏi và xuất chúng nhất của Hoa Kỳ, như George Kennan nhà ngoại giao, từng tư vấn cho Tổng thống Truman về chính sách ngăn chặn sự bành trướng của Liên Xô, và Nicholas Spykman (người hoạch định chiến lược địa chính trị cho các tổng thống Hoa Kỳ sau Đại chiến II)? Thông thường, ông được xếp vào các học giả có xu hướng ít phòng thủ, những người như nhà xã hội học Hans Speier và nhà lý thuyết chính trị Albert Wohlstetter. Những người này liên tục di chuyển giữa các giảng đường và phòng thí nghiệm của tập đoàn RAND, nơi họ phàn nàn về những người biểu tình và đưa ra những bài thuyết trình đáng sợ về một cuộc tận thế bởi chiến tranh hạt nhân. Gewen thích đặt Kissinger trong số các trí thức Weimar di cư ưu tú hơn, mặc dù “những tương đồng về gia tộc” mà ông phát hiện ra khó có thể xác định được.  Arendt không bao giờ nồng nhiệt với ông, nhưng cả hai đã chia sẻ một sự thất vọng về những hành động sớm của Hoa Kỳ trong Chiến tranh Lạnh. Trong cuốn sách của bà, 'On Revolution' [Về cách mạng], Arendt đã lo lắng rằng các quốc gia hậu thuộc địa, thay vì chọn việc sao chép các thể chế chính trị của Hoa Kỳ, sẽ tuân theo kịch bản giải phóng kinh tế của chủ nghĩa cộng sản thông qua cách mạng. Kissinger lập luận rằng Hoa Kỳ cần phải phát huy tốt hơn ý thức hệ của mình, và ông đã làm thế như một nhà truyền giáo nhiệt thành, vượt xa những gì Arendt từng dự định. Kissinger nói trong một cuộc phỏng vấn với Mike Wallace vào năm 1958: “Một xã hội tư bản, hay, điều thú vị hơn đối với tôi, một xã hội tự do, là một hiện tượng mang tính cách mạng hơn so với chủ nghĩa xã hội của thế kỷ XIX. Tôi nghĩ chúng ta nên tiếp tục các cuộc tấn công tinh thần”. Đây là sự thôi thúc, không phải của một trí thức phê phán, mà là của một người không còn nghi ngờ gì về sứ mệnh toàn cầu của Hoa Kỳ. Một người di cư khác có quan điềm gần gũi hơn với Kissinger là Hans Morgenthau, cha đẻ của chủ nghĩa hiện thực hiện đại trong chính sách đối ngoại. Hai người gặp nhau tại Harvard và duy trì một tình bạn học thuật mà sẽ tàn phai dần sau nhiều thập kỷ. Gewen viết: “Không có nhà tư tưởng nào có ý nghĩa với Kissinger hơn là Morgenthau”. Giống như Kissinger, Morgenthau đã trở nên nổi tiếng với một cuốn sách đầy ảnh hưởng về chính sách đối ngoại, “Politics Among Nations” [Nền chính trị giữa các quốc gia] (1948). Và ông chia sẻ niềm tin của Kissinger, rằng chính sách đối ngoại không thể để lại cho các nhà kỹ trị với các sơ đồ và số liệu thống kê. Nhưng, không giống như Kissinger, Morgenthau không sẵn sàng hy sinh các nguyên tắc của chủ nghĩa hiện thực của mình để tạo dựng ảnh hưởng chính trị. Vào giữa thập niên 1960, khi làm cố vấn cho Chính quyền Johnson, ông đã công khai chỉ trích Chiến tranh Việt Nam, một cuộc phiêu lưu mà ông cho rằng sẽ gây nguy hiểm cho vị thế siêu cường của Hoa Kỳ, khiến Johnson phải sa thải ông. Hoa Kỳ chưa bao giờ thiếu các chính khách có khả năng truyền đạt tầm nhìn về lợi ích quốc gia của họ cho công chúng. Nếu Kissinger là một người theo chủ nghĩa hiện thực, thì theo nghĩa này, việc kiểm soát sự hình dung về chính sách đối ngoại trong công chúng trở thành mối ưu tiên. Morgenthau, mặc dù cũng nhấn mạnh về quyền lực của nhà nước, tin rằng sự hình dung đó không khác quá nhiều so với khả năng của nhà nước để thực thi quyền lực của mình. Nếu Hoa Kỳ làm đảo lộn trạng thái cân bằng tinh tế này, như ông tin rằng nó đang như vậy đối với những gì nó đang thực hiện tại Việt Nam, thì các quốc gia khác, vốn thực tế hơn trong đánh giá của họ, sẽ tận dụng được lợi thế. Điều tốt nhất mà một người theo chủ nghĩa hiện thực có thể làm là thích nghi với các tình huống, làm việc hướng tới lợi ích quốc gia theo nghĩa hẹp, trong khi các quốc gia khác hành động theo hướng của họ. Những quan niệm lý tưởng hóa về sự tiến bộ của loài người không có chỗ trong ý đồ của ông. Gewen viết, đối với Morgenthau, “chiến tranh không phải là không thể tránh khỏi trong các vấn đề quốc tế”, “nhưng sự chuẩn bị cho chiến tranh là tất yếu”. Các cuộc chiến tranh được tiến hành bởi những người theo chủ nghĩa hiện thực sẽ ít tàn phá hơn so với những cuộc chiến do những người theo chủ nghĩa lý tưởng hóa vốn tin rằng họ đang chiến đấu vì nền hòa bình phổ quát. Morgenthau đã thất vọng khi Kissinger ủng hộ cuộc Chiến tranh Việt Nam trước công chúng, mặc dù Kissinger đã thừa nhận riêng với ông rằng Hoa Kỳ không thể chiến thắng. Điều này đã khiến Kissinger gần gũi hơn với nhà lý luận chính trị Sheldon Wolin - một người Do Thái di cư khác, người đã chiến đấu trong chiến tranh và học tại Harvard với William Yandell Elliott, sử gia và nhà cố vấn chính trị cho sáu đời tổng thống Hoa Kỳ, để phân tích sâu về bản năng nghề nghiệp của Kissinger. Wolin quan sát thấy, nhìn bề ngoài, sự xuất hiện của Kissinger sẽ không phù hợp với thái độ bài giới tinh hoa của Nixon. Nhưng việc ghép đôi là hoàn hảo: Nixon cần một người có thể nâng cao chủ nghĩa cơ hội của ông hướng tới một mục đích cao hơn và khiến ông cảm thấy mình là một nhân vật vĩ đại trên sân khấu lịch sử. Như Wolin đã viết, “Không điều gì có thể giúp an ủi với tâm hồn cằn cỗi và sự thiếu tài ăn nói đó của Nixon hơn là tiếng nói đầy thẩm quyền của Tiến sĩ Kissinger, người thường xuyên nói một cách đầy hiểu biết về ‘ý nghĩa của lịch sử’ ”. Sau này, Kissinger thích đề cập đến những nỗi lo ngại về việc cộng tác với với Nixon: ông đã rất thành công trong việc huy động truyền thống học thuật của dòng họ mình ở Washington, đến nỗi ông suýt được bổ nhiệm vào vị trí Phó Tổng thống của Nixon, ngay cả khi Nixon đã lựa chọn ứng của viên đảng Dân chủ, Hubert Humphrey, vào vị trí này.  * Năm 1972, khi nhà báo người Ý Oriana Fallaci yêu cầu Kissinger giải thích về sự nổi tiếng của mình, ông nói, “Điểm chính nảy sinh từ việc tôi đã luôn hành động một mình”. Các nhà phê bình và những người bảo vệ đều có xu hướng chấp nhận sự tự đánh giá này, nhưng hồ sơ của ông cho thấy một nhân vật trần tục hơn, người đã đồng hóa các giả định về chính sách đối ngoại đang thịnh hành. Động thái gây tranh cãi nhất của ông có những điềm báo rõ ràng. Tổng thống Johnson cũng đã bí mật ném bom Campuchia, và vào năm 1965, ông đã bỏ qua tội diệt chủng của Suharto ở Indonesia, với quy mô vượt xa so với cuộc diệt chủng tại ở Đông Timor mà Kissinger từng ủng hộ. Các biện pháp can thiệp được Hoa Kỳ hậu thuẫn nhằm ngăn chặn việc loại bỏ Allende đã kéo theo sự tham gia của hàng chục quốc gia ở Mỹ Latinh và vùng Caribe. Kể từ khi rời chính trường, Kissinger hiếm khi thách thức sự đồng thuận, chứ chưa nói đến việc đưa ra những đánh giá bất lợi gây phiền phức, như đặc trưng vốn có George Kennan, người đã cảnh báo Tổng thống Clinton chống lại sự bành trướng của NATO sau khi Liên Xô sụp đổ. Đó là một hướng dẫn để đo lường bản năng của Kissinger chống lại những người thực sự theo chủ nghĩa hiện thực, chẳng hạn như nhà khoa học chính trị của Đại học Chicago John Mearsheimer. Khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, Mearsheimer đã cam kết rất cao với nguyên tắc “cân bằng quyền lực” đến nỗi ông đưa ra đề nghị nổi bật là cho phép phổ biến hạt nhân tại nước Đức thống nhất và khắp Đông Âu. Kissinger, vốn không thể nhìn ra ngoài đường chân trời của Chiến tranh Lạnh, đã không thể tưởng tượng ra bất kỳ mục đích nào khác để phục vụ cho cho sức mạnh của Hoa Kỳ ngoài việc theo đuổi quyền lực tối cao toàn cầu. Mặc dù Kissinger đã chỉ trích chủ nghĩa can thiệp của các nhà bảo thủ mới, nhưng hiếm khi có một cuộc phiêu lưu quân sự của Hoa Kỳ, từ Panama đến Iraq, đã không đạt được sự chấp thuận của ông. Trong tất cả những suy ngẫm về trật tự thế giới, ông đã không nghĩ sự trỗi dậy của Hoa Kỳ để trở thành một siêu cường toàn cầu đã diễn ra một cách ngẫu nhiên và tình cờ như thế nào. Không có yếu tố nào báo hiệu điều này tại Hoa Kỳ với truyền thống cộng hòa từ trước cuộc Đại chiến Hai. Mặc dù Kissinger có thể không bắt nguồn từ các câu châm ngôn mà ông biết đến nhiều nhất, thật khó để tìm thấy các cuộc thảo luận về chúng mà không đề cập đến sự nghiệp của ông. Như Grandin đã chỉ ra, học thuyết “một phần trăm” của Phó Tổng thống Dick Cheney - ý tưởng cho rằng một nhà nước phải hành động để chống lại kẻ thù nếu có cơ hội tốt nhất mà họ có thể làm hại kẻ thù đó, thì ông chính là người theo trường phái Kissinger; và khi Karl Rove, cố vấn chính trị của George W. Bush, từng nói một câu nổi tiếng: “Chúng tôi tạo ra thực tại của riêng mình”, ông đã lặp lại những lời của Kissinger từ bốn mươi năm trước. Vào năm 2010, các luật sư của Chính quyền Obama đã sử dụng tiền lệ của Nixon và Kissinger đối với việc ném bom Campuchia như là một phần trong lập luận của họ để thiết lập cơ sở pháp lý cho việc tiêu diệt nghi phạm khủng bố tại chiến trường Afghanistan bằng máy bay không người lái. Bộ Tư pháp lập luận rằng hành động quân sự ở những nơi như Yemen là hợp lý khi các mối đe dọa được công nhận đã lan rộng ở đó. Vụ ám sát chỉ huy Iran Qassem Suleimani gần đây của Chính quyền Trump, với ý định làm cho người Iran sợ hãi để họ ngừng các chiến dịch quân sự tại Trung Đông, phù hợp với tư tưởng về “sự tín nhiệm” của Kissinger. “Các nhà sử học có thể học được rất nhiều điều về những năm sau Thế chiến II chỉ bằng cách nghiên cứu những thăng trầm của người nổi tiếng Kissinger”, Gewen đánh bạo kết luận như vậy ở cuối cuốn sách của mình. Mối quan hệ nguy hiểm đến từ phần cuối của cuốn sách của ông. Người ta có thể đi xa hơn: sân khấu trình diễn chính của “chủ nghĩa hiện thực” kiểu Kissinger nằm trong sự kiểm soát danh tiếng về mình của chính ông, trong việc ông biến một màn trình diễn theo quy ước thành một biểu tượng của sự điêu luyện trong ngoại giao. Đôi khi dường như có một sự đồng thuận mang tính vô thức giữa Kissinger và những kẻ nói xấu ông. Nếu tất cả các tội lỗi của nhà nước an ninh Hoa Kỳ có thể đẩy hết cho Kissinger, thì tất cả các bên sẽ đều có được những gì họ cần: vị trí của Kissinger như một nhân vật của lịch sử thế giới sẽ được đảm bảo, và những người phê phán ông có thể coi chính sách đối ngoại của ông là một ngoại lệ chứ không phải một quy tắc. Sẽ thật thoải mái khi tin rằng những người Mỹ theo đuổi chủ nghĩa tự do có khả năng nhìn thấy rằng chính trị không chỉ là vấn đề của phong cách cá nhân, và hồ sơ lịch sử sẽ chiếm ưu thế, nhưng sự sùng bái lâu dài của Kissinger chỉ ra một khả năng còn khó chấp nhận hơn: Kissinger chính là người Mỹ chúng ta. (Được xuất bản trong ấn bản in ngày 18 tháng 5 năm 2020, với tiêu đề là ‘The Wages of Realism [Những hậu quả của chủ nghĩa hiện thực]’). * Thomas Meaney là một thành viên của Max Planck Society tại Gottingen; và tại Quincy Institute for Responsible Statecraft, một think-tank tại Washington, D.C, nghiên cứu về việc sử dụng quyền lực trong quan hệ quốc tế một cách có trách nhiệm. (Nguồn: https://www.newyorker.com/.../18/the-myth-of-henry-kissinger)